Μια εξαφανισθείσα πόλις – Η Μοσχόπολις της Β. Ηπείρου

Α’

Πρὸς βορ­ρᾶν τῆς Μο­σχο­πό­λεως κα­τηυ­λί­ζοντο, ὅ­ταν με­τέ­βην ἐ­κεῖ, συν­τά­γματά τινα τοῦ Γαλ­λι­κοῦ στρα­τοῦ. Πα­ρέ­κει ἦ­σαν τὰ ἐ­ρεί­πια τῆς Μο­σχο­πό­λεως, δι­ότι σή­με­ρον οὐ­δὲν ὑ­φί­στα­ται ἐκ τῆς πλου­σίας καὶ εὐ­δαί­μο­νος ἄλ­λοτε πό­λεως. Ὁ Σαλῆ – Μπούτ­κας, Ἀλ­βα­νὸς ἀρ­χι­λη­στής, ἡ­γού­με­νος συμ­μο­ριῶν Γκέ­κη­δων ἐ­πυρ­πό­λησε ταύ­την, ἐ­φό­νευσε πλεί­στους ἐκ τῶν κα­τοί­κων της, καὶ ἀ­πῆλ­θεν.

Οἱ ἐ­πι­ζή­σαν­τες Μο­σχο­πο­λῖ­ται κα­τέ­φυ­γαν εἰς τὴν Κο­ριτ­σᾶν καὶ εἰς ἄλ­λας πό­λεις τῆς Μα­κε­δο­νίας, πλεῖ­στοι δ’ ἐξ αὐ­τῶν ἐκ τῶν κα­κου­χιῶν καὶ τῶν στε­ρή­σεων ἐ­χά­θη­σαν. Οὕτω τὰ ἄ­γρια Ἀλ­βα­νικὰ φῦλα κα­τέ­στρε­ψαν καὶ δι­ήρ­πα­σαν τὴν Μο­σχό­πο­λιν καὶ ἐκ δευ­τέ­ρου, δι­ότι τὴν εἶ­χαν δι­αρ­πά­σει καὶ ἄλ­λοτε.

Ἡ Μο­σχό­πο­λις εὑ­ρί­σκε­ται ἐπὶ τῆς ὁ­δοῦ τῆς ἀ­γού­σης πρὸς δυ­σμὰς ἐκ Κο­ριτ­σᾶς πρὸς τὸ Βε­ρά­τιον, καὶ εἰς ἀ­πό­στα­σιν εἴ­κοσι πέντε πε­ρί­που χι­λι­ο­μέ­τρων ἀπ’ αὐ­τῆς. Ὁ δρό­μος ὁ ἄ­γων πρὸς τὰ ἐ­κεῖ δὲν ἔ­χει πολλὰ θέλ­γη­τρα. Ἀλλ’ ἡ ἐ­ξα­φα­νι­σθεῖσα πό­λις, παρ’ ὅλα τὰ πρό­σφατα τρο­μερὰ ση­μεῖα τῆς κα­τα­στρο­φῆς, ἀ­πο­ζη­μιοῖ τὸν ἐ­πι­σκε­πτό­με­νον αὐ­τήν. Τὸ μό­νον ὅ­περ δὲν ἔ­θι­ξαν οἱ ἅρ­πα­γες εἶ­ναι ἡ Ἱ­ερὰ Μονὴ τοῦ Προ­δρό­μου. Εὑ­ρί­σκε­ται αὕτη εἰς δύο ἢ τριῶν χι­λι­ο­μέ­τρων ἀ­πό­στα­σιν ἀπὸ τῶν ἐ­ρει­πίων. Ἐ­γεί­ρε­ται δὲ εἰς μα­γευ­τι­κω­τά­την το­πο­θε­σίαν ἐν μέσῳ πυ­κνο­τά­του δά­σους. Τὸ θέ­αμα ἀπὸ τῶν ἀν­δή­ρων τῆς Μο­νῆς εἶ­ναι ἀ­πα­ρά­μιλ­λον εἰς πλοῦ­τον βλα­στή­σεως, εἰς κάλ­λος καὶ ποι­κι­λίαν σκη­νο­γρα­φιῶν. Τὴν ἐν­τύ­πω­σιν ὅ­μως ἐκ τῆς δι­α­γε­λώ­σης φύ­σεως δη­λη­τη­ρι­ά­ζει ἡ  θέα τῆς κα­τα­στρο­φῆς, τὰ πο­λυ­ά­ρι­θμα ἐ­ρεί­πια καὶ ἡ με­λαγ­χο­λία, ἡ ἐ­πι­χυ­νο­μένη εἰς τὴν ψυ­χὴν ἐπὶ τῇ ἀ­να­με­τρή­σει τῶν δει­νῶν, ὅσα ἐ­πέ­φε­ρεν εἰς τὴν τα­λαί­πω­ρον πό­λιν ἡ βαρ­βα­ρό­της τῶν συγ­χρό­νων ἐ­πι­δρο­μέων.

Ἀλλά, παρ’ ὅ­λην τὴν ἀ­να­δι­δο­μέ­νην θλῖ­ψιν ἐκ τῶν ἐ­ρει­πίων, ἡ  φύ­σις, ἡ ἀ­συγ­κί­νη­τος ἐκ τῆς κα­τα­στρο­φῆς, δὲν ἀ­πέ­βα­λεν οὐ­δὲν ἐκ τοῦ κάλ­λους καὶ τῶν θελ­γή­τρων της. Τὰ δι­αυγῆ πο­τά­μια δι­αυ­λα­κώ­νουν τὴν ἐ­ρει­πω­μέ­νην πό­λιν. Ἐκ­κλη­σίαι τι­νὲς δι­αρ­πα­γεῖ­σαι καὶ βε­βη­λω­θεῖ­σαι δι­α­σώ­ζον­ται ἔτι ὡς σκε­λε­τοί, οἱ δὲ πρὸ αὐ­τῶν κα­τά­φυ­τοι λό­φοι φαί­νον­ται ἐξ ἀ­πο­στά­σεως ὡς κρε­μα­στοὶ κῆ­ποι, ἐνῷ αἱ σύ­σκιοι χα­ρά­δραι προ­σθέ­τουν νέον κάλ­λος εἰς τὴν με­γα­λο­πρεπῆ εἰ­κόνα. Εἰς τὴν ἀ­κα­τά­σχε­τον αὐ­τὴν βλά­στη­σιν ζοῦν ἀ­με­ρί­μνως μυ­ρι­ά­δες πτη­νῶν, λαοὶ ὁ­λό­κλη­ροι «πτε­ρω­μέ­νων κε­λα­δι­στῶν», κατὰ τὴν ἔκ­φρα­σιν τοῦ ποι­η­τοῦ. Ἄλ­λοτε ἔ­ζων ἐ­πί­σης μυ­ρι­ά­δες ποι­μνίων, τὰ ὁ­ποῖα πε­ρι­έ­τρε­χον τοὺς λό­φους κατὰ τὸ θέ­ρος, αἱ δὲ φλο­γέ­ραι τῶν Ἠ­πει­ρω­τῶν βο­σκῶν ἀ­νε­μί­γνυαν τοὺς ἤ­χους των μὲ τὰ κε­λα­δή­ματα τῶν πτη­νῶν.

Ἀπὸ τῆς θέ­σεως ταύ­της φαί­νον­ται, αἱ γλαυ­καὶ κο­ρυ­φαὶ τῶν ὀ­ρέων. Εἶ­ναι ἡ Λέ­νια, ἡ ὀ­νο­μα­στὴ διὰ τὴν ξυ­λείαν της, ἡ Ὀ­στρο­βίτσα, ὅ­που κατὰ τὸ θέ­ρος κα­τα­φεύ­γουν οἱ ποι­μέ­νες, καὶ πέ­ραν ὁ με­γα­λο­πρε­πὴς Ἰλ­λυ­ρι­κὸς Τό­μα­ρος, τοῦ ὁ­ποίου αἱ κο­ρυ­φαὶ κα­λύ­πτον­ται ἀπὸ αἰ­ω­νίας χι­ό­νας. Ἐν μέσῳ τοι­αύ­της φύ­σεως ὑ­ψοῦ­ται ἡ Ἱ­ερὰ Μονὴ τοῦ Προ­δρό­μου, ἡ μόνη, ὡς εἶ­πον, δι­α­σω­θεῖσα ἐκ τῆς γε­νι­κῆς κα­τα­στρο­φῆς.

Ἱ­δρύθη αὕτη κατὰ τὸ 1634, ὡς φαί­νε­ται ἔκ τι­νος δι­α­σω­ζο­μέ­νου κώ­δι­κος ἔ­χον­τος ὡς ἑ­ξῆς: «Ἐπὶ ἔ­τους ᾳχλδ’ ἐ­θε­με­λι­ώθη ὁ ναὸς τοῦ Τι­μίου ἐν­δό­ξου προ­φή­του Προ­δρό­μου καὶ Βα­πτι­στοῦ Ἰ­ω­άν­νου, ἐν μηνὶ Ἰ­ου­λίῳ 14’, ἐν ἡ­μέρᾳ Πα­ρα­σκευῇ, καὶ πρῶ­τος κτή­τωρ κα­θη­γού­με­νος κὺρ Ἀν­τώ­νιος Ἱ­ε­ρο­μό­να­χου». Ἡ οἰ­κο­δό­μη­σις τοῦ ναοῦ ἐ­ξη­κο­λού­θη­σεν ἐπὶ εἴ­κο­σιν ἑ­πτὰ ἔτη, ὡς φαί­νε­ται εἰς τὴν πλευ­ρὰν τῆς ἐ­σω­τε­ρι­κῆς θύ­ρας τοῦ ναοῦ, ὅ­που ἀ­να­φέ­ρε­ται ὅτι ἐ­πε­ρα­τώθη οὗ­τος ἐν ἔ­τει 1659.

Ἡ Μονὴ τοῦ Προ­δρό­μου συ­νεί­χετο ἄλ­λοτε μετὰ τῆς πό­λεως διὰ λι­θο­στρώ­του, δι­α­σω­ζο­μέ­νου ἀ­κόμη εἴς τινα ση­μεῖα. Τὸ φθα­ρὲν τοῦτο λι­θό­στρω­τον ἠ­κο­λου­θή­σα­μεν ἵνα εἰ­σέλ­θω­μεν εἰς τὴν κα­τα­στρα­φεῖ­σαν πό­λιν. Τὸ θέ­αμα εἶ­ναι σπα­ρα­ξι­κάρ­διον. Οἱ Τουρ­καλ­βα­νοὶ ἐ­πι­πε­σόν­τες τὴν ἐ­νέ­πρη­σαν καὶ τὴν ἐ­λε­η­λά­τη­σαν. Αἱ γυ­ναῖ­κες καὶ τὰ παι­δία ἐ­τρά­πη­σαν ἔξω τῆς πό­λεως διὰ νὰ σω­θοῦν. Οἱ ἄν­δρες πα­ρα­μεί­ναν­τες ἐ­κεῖ νὰ ὑ­πε­ρα­σπί­σουν τὰς ἑ­στίας των ἐ­σφά­γη­σαν καὶ ἐ­κά­η­σαν οἱ πλεῖ­στοι, δι­ότι πῦρ τε­θὲν συ­νε­πλή­ρωσε τὴν κα­τα­στρο­φήν. Οὕ­τως ἡ ὡ­ραία πό­λις κα­τε­στράφη ἐξ ὁ­λο­κλή­ρου, προ­τοῦ δὲ ἀ­πο­κα­τα­σταθῇ νέα τά­ξις πρα­γμά­των, οὐδὲ σκέ­ψις δύ­να­ται νὰ γίνῃ περὶ ἐ­πα­νό­δου τῶν προ­σφύ­γων εἰς τὴν πα­τρίδα των.

Ἡ Μο­σχό­πο­λις κα­τῳ­κεῖτο ὑπὸ 5.000 πε­ρί­που, Ἑλ­λή­νων πάν­των καὶ ἀ­σχο­λου­μέ­νων εἰς τὴν ἐμ­πο­ρίαν. Πλεῖ­στοι ἐξ αὐ­τῶν ἦ­σαν ἐκ τῶν κυ­ρι­ω­τέ­ρων ἐμ­πο­ρι­κῶν πα­ρα­γόν­των αὐ­τῆς τῆς Κο­ριτ­σᾶς. Ἔ­θαλ­λεν ἐ­κεῖ μέ­χρις ἐ­σχά­των μία λαμ­πρὰ ἀ­στικὴ σχολή, εἰς τὴν ὁ­ποίαν ἐ­δι­δά­σκοντο μα­θη­ταὶ καὶ μα­θή­τριαι περὶ τοὺς 240, ἓν παρ­θε­να­γω­γεῖον, ὅ­που ἐ­ξε­παι­δεύ­οντο 160 μα­θή­τριαι, καὶ ἓν νη­πι­α­γω­γεῖον, εἰς τὸ ὁ­ποῖον ἐ­φοί­των 170 νή­πια Κατὰ τὰς στα­τι­στι­κὰς πλη­ρο­φο­ρίας ἡ Μο­σχό­πο­λις εἶ­ναι ἐκ­παι­δευ­τικὴ πε­ρι­φέ­ρεια, ὅ­που ὑ­πῆρ­χεν ὁ ὀ­λι­γώ­τε­ρος ἀ­ρι­θμὸς τῶν ἀ­γνο­ούν­των γρα­φὴν καὶ ἀ­νά­γνω­σιν, καί, κατ’ ἀ­να­λο­γίαν μὲ τὸν πλη­θυ­σμόν της, ὑ­πῆρ­χαν οἱ πε­ρισ­σό­τε­ροι φοι­τῶν­τες εἰς σχο­λεῖα μα­θη­ταὶ ἀμ­φο­τέ­ρων τῶν φύ­λων. Τοι­ου­το­τρό­πως καὶ ἐν τῇ πα­ρα­κμῇ της ἀ­κόμη ἡ ἑλ­λη­νικὴ Μο­σχό­πο­λις δι­ε­τή­ρει κάτι ἐκ τοῦ πα­λαιοῦ αὑ­τῆς με­γα­λείου.

Φαί­νε­ται ὅτι ἡ Μο­σχό­πο­λις συ­νῳ­κί­σθη περὶ τὸ ἔ­τος 1330 μ. Χ. Ἡ πρὸ τοῦ ἔ­τους τού­του ἱ­στο­ρία της εἶ­ναι πολὺ σκο­τεινή. Εἰς τοὺς ἀρ­χαί­ους συγ­γρα­φεῖς οὐ­δε­μία μνεία γί­νε­ται περὶ τῆς Μο­σχο­πό­λεως. Ὁ Που­κε­βὶλ εἰς τὸ Ὁ­δοι­πο­ρι­κόν του ἀ­να­φέ­ρει ὅτι ὁ Κου­ΐν­τος Μά­ξι­μος ἀ­νή­γειρε τὴν Μο­σχό­πο­λιν περὶ τὸν Α’ αἰ­ῶνα ἐπὶ τῆς ἀρ­χαίας πό­λεως τῶν Μό­σχων, βα­θμη­δὸν δὲ καὶ κατ’ ὀ­λί­γον, ἀπὸ ἁ­πλῶν ποι­με­νι­κῶν σκη­νω­μά­των ἀ­πέβη ἡ μη­τρό­πο­λις τοῦ ἐμ­πο­ρίου τῆς Ἠ­πεί­ρου καὶ μέγα κέν­τρον ἑλ­λη­νι­κῆς παι­δεύ­σεως. Ἡ γνώμη ὅ­μως αὕτη τοῦ Που­κε­βὶλ ἐ­λέγ­χε­ται πε­πλα­νη­μένη, δι­ότι ἄλλη ἦτο ἡ Μο­σχικὴ τοῦ Στρά­βω­νος, κει­μένη κατὰ τὴν Κολ­χι­κήν. Κατὰ τὰ μέσα τῆς προ­πα­ρελ­θού­σης ἑ­κα­τον­τα­ε­τη­ρί­δος, οἱ κά­τοι­κοί της ἀ­νήρ­χοντο εἰς 40.000. Κατὰ δὲ τὸ ἔ­τος τῆς πρώ­της κα­τα­στρο­φῆς ὁ πλη­θυ­σμός της εἶ­χεν ὑ­περβῆ τὰς 65.000.

Κατὰ τὸ ἔ­τος ἐ­κεῖνο, τὸ 1788, εὑ­ρί­σκετο ἡ πό­λις εἰς ὅ­λην τὴν ἀ­κμήν της. Ὁ πο­λι­τι­σμὸς καὶ ὁ πλοῦ­τός της ἦ­σαν ἐ­ξαι­ρε­τι­κοὶ με­ταξὺ τῶν ἄλ­λων πό­λεων τῆς πε­ρι­φε­ρείας ἐ­κεί­νης. Τὰ σχο­λεῖα εὑ­ρί­σκοντο εἰς πλήρη ἄν­θι­σιν καὶ τὸ ἐμ­πό­ριόν της ἦτο μέγα. Ταῦτα ἐ­ξέ­γει­ραν τὴν ὄ­ρε­ξιν τῆς ἁρ­πα­γῆς εἰς τοὺς πέ­ραν τῶν ὀ­ρέων ἀλ­βα­νι­κούς πλη­θυ­σμούς.

Αἱ οἰ­κίαι της κτι­σμέ­ναι ἐκ πε­λε­κη­τῶν καὶ συμ­μέ­τρων λί­θων ἀ­νήρ­χοντο εἰς 12.000, καὶ σή­με­ρον δὲ τὰ πλού­σια ἐ­ρεί­πια αὐ­τῶν μαρ­τυ­ροῦν τὴν οἰ­κο­νο­μι­κὴν εὐ­ρω­στίαν τῆς πό­λεως, τὴν ὁ­ποίαν ἐν­τὸς τριῶν ἡ­με­ρῶν ἠ­ρή­μω­σαν αἱ Τουρ­καλ­βα­νι­καὶ ὀρ­δαί. Ἡ ἐγ­κα­τά­λει­ψις καὶ ὁ χρό­νος συ­νε­πλή­ρω­σαν τὸ ἔρ­γον τοῦ ὀ­λέ­θρου. Ὅ,τι εἶ­χεν ἀ­πο­μεί­νει τὸ κα­τέ­στρεψε τε­λευ­ταίως ὁ Σαλῆ – Μπούτ­κας, ὅ­στις ἐ­μά­χετο μετὰ τῶν Αὐ­στρο­γερ­μα­νῶν.

Περὶ τοῦ πα­λαιοῦ με­γα­λείου τῆς Μο­σχο­πό­λεως μαρ­τυ­ροῦν, ἐ­κτὸς τῶν ἄλ­λων, καὶ οἱ δι­α­σω­θέν­τες μέ­χρις ἐ­σχά­των ναοί, οἵ­τι­νες ἀ­νήρ­χοντο εἰς εἴ­κοσι τρεῖς. Οἱ πλεῖ­στοι ἐξ αὐ­τῶν ἦ­σαν με­γα­λο­πρε­πεῖς καὶ αὐ­στη­ροῦ Βυ­ζαν­τι­νοῦ ρυ­θμοῦ. Αἱ πο­λυ­ά­ρι­θμοι οἰ­κίαι ἠ­γεί­ροντο ἐπὶ ἑ­πτὰ λο­φί­σκων. Αἱ ὁ­δοί της κατὰ τὴν συ­νή­θειαν τῶν με­σαι­ω­νι­κῶν πό­λεων ἦ­σαν στε­ναί, ὡς φαί­νε­ται ἀπὸ τὰς ἀ­να­σκα­φεί­σας οἰ­κίας καὶ τοὺς δι­α­νοι­χθέν­τας δρό­μους τῆς πό­λεως. Ὅ­λαι αἱ οἰ­κίαι εἶ­χον ἐ­ξώ­στας καὶ ἦ­σαν ὑ­ψη­λαί, ὡς ἐκ τού­του σπα­νίως αἱ ἀ­κτῖ­νες τοῦ ἡ­λίου εἰ­σέ­δυον ἐν­τὸς αὐ­τῶν. Ἀν­τι­θέ­τως πρὸς τὴν ση­με­ρι­νὴν Κο­ριτ­σᾶν, τὴν κο­σμου­μέ­νην ὑπὸ πο­λυ­α­ρί­θμων κή­πων, ἡ Μο­σχό­πο­λις δὲν ἐ­καλ­λι­έρ­γει κή­πους.

Ὁ ἀρ­χαῖος κῶ­διξ τῆς πό­λεως ἐ­ξη­φα­νί­σθη, οἱ δὲ με­τα­γε­νέ­στε­ροι δὲν πα­ρέ­χουν πολ­λὰς πλη­ρο­φο­ρίας περὶ τῆς ὀρ­γα­νώ­σεως καὶ τῆς δι­οι­κή­σεως αὐ­τῆς. Ἐν τού­τοις εἶ­ναι βε­βαι­ω­μέ­νον ὅτι δι­ῃ­ρεῖτο ἡ πό­λις εἰς δώ­δεκα δι­α­με­ρί­σματα, συ­νοι­κίας, ὡς τὰς ἐ­κά­λουν τότε. Ἑ­κά­στου τού­του προ­ΐ­στατο Κοτ­ζάμ­πα­σης.

Ἡ ἀ­κμὴ τῆς Μο­σχο­πό­λεως πη­γὴν εἶχε τὸ ἀ­νε­πτυ­γμέ­νον ἐμ­πό­ριον, τὸ ὁ­ποῖον δι­ε­ξῆγε μετὰ τῆς Αὐ­στρίας, τῆς Οὑγ­γα­ρίας καὶ τῆς Γερ­μα­νίας. Τὰ κέρδη ἐκ τοῦ ἐμ­πο­ρίου ἦ­σαν με­γάλα, ἕ­νεκα τού­του δὲ καὶ οἱ πέ­ριξ τῆς πό­λεως ἀ­γροὶ καὶ λει­μῶ­νες ἀ­πέ­μει­ναν ἀ­καλ­λι­έρ­γη­τοι. Οἱ Μο­σχο­πο­λῖ­ται, ἔμ­πο­ροι ἐκ φύ­σεως, κα­τώρ­θω­ναν νὰ συσ­σω­ρεύ­ουν ἄ­φθο­νον χρυ­σίον εἰς ἐ­πο­χήν, κατὰ τὴν ὁ­ποίαν τὰ με­γάλα ἐμ­πο­ρικὰ κέρδη δὲν ἦ­σαν συ­νήθη παρὰ τῷ ἐμ­πο­ρικῷ κό­σμῳ. Εἰς τὴν Βου­δα­πέ­στην, εἰς τὴν Βι­έν­νην, εἰς τήν Λει­ψίαν, εἰς τὴν Φραγ­κφούρ­την καὶ εἰς τὸ Βε­λι­γρά­διον εἶ­χαν σχη­μα­τι­σθῆ Μο­σχο­πο­λι­τι­καὶ πα­ροι­κίαι, εἰς τὰς ὁ­ποίας πλεῖ­στοι, ὄχι μό­νον ἔ­γι­ναν ὑ­πέρ­πλου­τοι, ἄλλα καὶ κα­τέ­λα­βαν με­γάλα ἀ­ξι­ώ­ματα ἐν μέσῳ τῶν πα­λαιῶν καὶ προ­η­γμέ­νων εἰς τὸν πο­λι­τι­σμὸν κοι­νω­νιῶν.

Β’

Ἡ ἐκ τῆς ἐμ­πο­ρίας εὐ­πο­ρία καὶ ἡ φυ­σικὴ τά­σις τῶν Ἑλ­λή­νων πρὸς τὰ γράμ­ματα ἤ­γα­γον τοὺς Μο­σχο­πο­λί­τας νὰ κα­τα­στή­σουν τὴν πα­τρίδα των ἑ­στίαν φώ­των καὶ πο­λι­τι­σμοῦ. Ἓν ἐκ τῶν πρώ­των με­λη­μά­των ἦτο ἡ ἵ­δρυ­σις ἑλ­λη­νι­κοῦ τυ­πο­γρα­φείου. Συ­νε­στήθη κατὰ τὸ ἔ­τος 1720 ἐν τῷ κέν­τρῳ τῆς πό­λεως παρὰ τὴν ἐκ­κλη­σίαν τοῦ Ἁ­γίου Ἰ­ω­άν­νου τοῦ Θε­ο­λό­γου, ὡς κα­τα­φαί­νε­ται ἐκ τῶν σω­ζό­με­νων ἀ­κόμη ἐ­ρει­πίων. Τὸ τυ­πο­γρα­φεῖον τοῦτο ἦτο τὸ δεύ­τε­ρον ἱ­δρυ­θὲν ἐν Ἑλ­λάδι ἀπὸ τῆς ἐ­φευ­ρέ­σεως τῆς τυ­πο­γρα­φίας. Ἡ εἰ­σα­γωγὴ τῆς τυ­πο­γρα­φίας εἰς τὴν Ἑλ­λάδα ἔ­γινε χά­ρις εἰς τὰς προ­σπα­θείας τοῦ Πα­τρι­άρ­χου Κυ­ρίλ­λου τοῦ Λου­κά­ρεως, ὅ­στις κατὰ τὸ 1627 συ­νέ­στη­σεν εἰς τὴν Κων­σταν­τι­νού­πο­λιν τὸ πρῶ­τον τυ­πο­γρα­φεῖον. Εἶ­ναι ἄ­γνω­στον πότε ἔ­παυσε νὰ λει­τουργῇ τὸ τυ­πο­γρα­φεῖον τῆς Μο­σχο­πό­λεως. Ἐκ τῶν σω­ζό­με­νων ὅ­μως ἐκ­δό­σεών του φαί­νε­ται ὅτι ἐ­ξη­κο­λού­θη­σεν ἐρ­γα­ζό­με­νον ἐπὶ μα­κρὰ ἔτη.

Πλη­σίον τοῦ τυ­πο­γρα­φείου τού­του φαί­νον­ται ἐ­πί­σης τὰ ἐ­ρεί­πια ἑ­νὸς ἄλ­λου ἱ­δρύ­μα­τος, τῆς με­γά­λης ἑλ­λη­νι­κῆς σχο­λῆς, τῆς γνω­στῆς ἐν τῇ ἱ­στο­ρίᾳ τῶν ἑλ­λη­νι­κῶν γραμ­μά­των ὑπὸ τὸ ὄ­νομα «Ἑλ­λη­νι­κὸν Φρον­τι­στή­ριον». Ἡ σχολὴ αὕτη ἱ­δρύθη ἐν ἔ­τει 1730. Δε­κα­τέσ­σαρα ἔτη μετὰ τὴν ἵ­δρυ­σίν της ὠ­νο­μά­ζετο «Νέα Ἀ­κα­δη­μία» καὶ δι­ε­φι­λο­νί­κει τὰ πρω­τεῖα με­ταξὺ τῶν ἐν Τουρ­κίᾳ ἑλ­λη­νι­κῶν σχο­λῶν. Ὑ­πῆρξε δὲ ἀ­λη­θὴς ἀ­κα­δη­μία, δι­α­σκορ­πί­ζουσα τὰ φῶτα αὑ­τῆς, ὄχι μό­νον καθ’ ὅ­λην τὴν Ἤ­πει­ρον καὶ τὴν Μα­κε­δο­νίαν ἀλλὰ καὶ πέ­ραν αὐ­τῶν. Ἡ ἀ­κα­δη­μία ἐ­κείνη δὲν ἐ­λει­τούρ­γει κρυ­φίως, ὡς συ­νέ­βαινε τότε ἐν Τουρ­κίᾳ, ἀλλ’ ἐ­στε­γά­ζετο εἰς με­γα­λο­πρε­πὲς ἵ­δρυμα, τοῦ ὁ­ποίου τὴν οἰ­κο­δό­μη­σιν ἀ­νέ­λα­βον οἱ Μο­σχο­πο­λῖ­ται τῇ πα­ρο­τρύν­σει τοῦ Πα­τρι­άρ­χου Ἀ­χρι­δῶν Ἰ­ω­ά­σαφ τοῦ Μο­σχο­πο­λί­του. Τὸ ἀ­παι­τη­θὲν χρῆμα συ­νέ­λε­ξεν ὁ Πα­τρι­άρ­χης οὗ­τος ἐν­τὸς μιᾶς μό­νον ἡ­μέ­ρας, ἐκ­φω­νή­σας θαυ­μά­σιον λό­γον, ὅ­στις προ­ε­κά­λεσε τό­σον ἐν­θου­σι­α­σμόν, ὥ­στε ἔ­σπευ­δαν τὰ σω­μα­τεῖα τῆς πό­λεως καὶ οἱ πο­λῖ­ται αὐ­τῆς νὰ συ­νει­σφέ­ρουν ὅ­σον τὸ δυ­να­τὸν με­γα­λύ­τερα ποσὰ πρὸς τὸν εὐ­γενῆ τοῦ­τον σκο­πόν.

Τὰ «ἰσ­νά­φια» μά­λι­στα, τὰ πο­λυ­ά­ρι­θμα, τὰ πλού­σια καὶ ἔν­δοξα ἐρ­γα­τικὰ ταῦτα σω­μα­τεῖα τῆς Μο­σχο­πό­λεως, προ­έ­βη­σαν εἰς πρᾶ­ξιν δει­κνύ­ου­σαν πό­σον εἰς τὰς ψυ­χὰς τῶν κα­τοί­κων τῆς πό­λεως ταύ­της ἐ­νυ­πῆρ­χον τὰ εὐ­γενῆ συ­ναι­σθή­ματα, τὰ ὁ­ποῖα εἶ­ναι ἀ­πόρ­ροια πο­λι­τι­σμοῦ καὶ ἐ­ξη­με­ρώ­σεως ὑ­περ­τέ­ρας τῶν χρό­νων ἐ­κεί­νων.

Αἱ συν­τε­χνίαι ἀ­νέ­λα­βαν ἐ­πί­σης τὴν δα­πά­νην τῆς ἐκ­παι­δεύ­σεως δι­α­φό­ρων φι­λό­τι­μων νέων εἰς τὰ Ἑλ­λη­νικά, τὰ Λα­τι­νικά, τὰ Φι­λο­σο­φικά, τὰ Θε­ο­λο­γικὰ καὶ τὰ Μα­θη­μα­τικά. Οἱ κα­θη­γη­ταὶ τῆς Σχο­λῆς ἦ­σαν ἄν­δρες εὐ­ρυ­τέ­ρας ἐ­πι­στη­μο­νι­κῆς μορ­φώ­σεως, κά­το­χοι δὲ τῶν ἀρ­χαίων φι­λο­λο­γιῶν, ὅ­σον ὀ­λί­γοι κατὰ τοὺς χρό­νους ἐ­κεί­νους ἐν τῇ Δυ­τικῇ καὶ τῇ Κεν­τρικῇ Εὐ­ρώπῃ. Εὑ­ρί­σκοντο εἰς ἐ­πι­κοι­νω­νίαν μετὰ τῶν δι­α­πρε­πῶν κα­θη­γη­τῶν τῶν Εὐ­ρω­πα­ϊ­κῶν Πα­νε­πι­στη­μίων καὶ συ­νε­ζή­τουν μετ’ αὐ­τῶν ποι­κίλα φι­λο­λο­γικὰ καὶ φι­λο­σο­φικὰ θέ­ματα.

Οἱ γρά­ψαν­τες Δυ­τι­κοί, ὅτι κατὰ τοὺς χρό­νους τῆς Τουρ­κι­κῆς κυ­ρι­αρ­χίας εἶ­χεν ἐ­κλεί­ψει ἐν Ἑλ­λάδι πᾶσα ἐκ­δή­λω­σις πνευ­μα­τι­κῆς ζωῆς, πλα­νῶν­ται με­γά­λως. Καὶ μόνη ἡ ὕ­παρ­ξις τῶν με­γά­λων ἐ­κεί­νων σχο­λῶν, με­ταξὺ τῶν ὁ­ποίων δι­ε­κρί­νοντο αἱ τῆς Μο­σχο­πό­λεως καὶ τῶν Ἰ­ω­αν­νί­νων, καὶ μό­νον τὸ πλῆ­θος τῶν συγ­γρα­φέων καὶ φι­λο­σό­φων τῶν ἀ­να­δει­χθέν­των κατὰ τὸν ΙΣΤ’, ΙΖ’ καὶ ΙΗ’ αἰ­ῶνα, μαρ­τυ­ροῦ­σιν ὁ­ποῖος κρύ­φιος πνευ­μα­τι­κὸς ὀρ­γα­σμὸς κα­τεῖχε τὸ Ἑλ­λη­νι­κὸν ἔ­θνος καὶ ὁ­ποία ἐπὶ τέσ­σα­ρας ὁ­λο­κλή­ρους αἰ­ῶ­νας πα­ρα­σκευὴ ἐ­τε­λεῖτο, ὅ­πως ἡ Ἑλ­λη­νικὴ φυλὴ ἀ­πο­σείσῃ τὴν δου­λείαν καὶ ἀ­νοίξῃ τὴν ὁ­δὸν τὴν ἄ­γου­σαν πρὸς τὴν ἐ­λευ­θε­ρίαν ὅ­λων τῶν λαῶν τῆς Βαλ­κα­νι­κῆς.

Οἱ δι­δά­σκα­λοι ἐ­κεῖ­νοι δὲν ἦ­σαν ἁ­πλῶς φι­λό­σο­φοι καὶ γραμ­μα­τι­κοί. Ἦ­σαν ταὐ­το­χρό­νως ἀ­πό­στο­λοι τῆς ἐ­λευ­θε­ρίας, με­το­χε­τεύ­ον­τες εἰς τοὺς μα­θη­τάς των μετὰ τῶν γραμ­μα­τι­κῶν γνώ­σεων καὶ τὰς ἰ­δέας τῆς ἀ­να­δη­μι­ουρ­γίας τῆς Ἑλ­λά­δος εἰς πο­λι­τείαν ἐ­λευ­θέ­ραν καὶ εὐ­νο­μου­μέ­νην. Ἀπὸ τὰς τά­ξεις τῶν δι­δα­σκά­λων αὐ­τῶν ἐ­ξῆλ­θον οἱ τολ­μη­ροὶ συ­νω­μό­ται, οἱ πε­ρι­τρέ­χον­τες τὴν Εὐ­ρώ­πην καὶ ζη­τοῦν­τες ἐ­πι­κου­ρίαν πρὸς ἀ­να­τρο­πήν τῆς Ὀ­θω­μα­νι­κῆς αὐ­το­κρα­το­ρίας. Ἀπὸ τοὺς δι­δα­σκά­λους αὐ­τοὺς προ­ῆλ­θον οἱ ποι­η­ταί, οἱ ἀ­να­φλέ­ξαν­τες τὸ πο­λε­μι­κὸν μέ­νος τῶν ὑ­πο­δού­λων, καὶ αὐ­τοὶ ὑ­πῆρ­ξαν οἱ κή­ρυ­κες τῶν ἰ­δεῶν τῆς Γαλ­λι­κῆς Ἐ­πα­να­στά­σεως με­ταξὺ τῶν λαῶν τῆς Ἀ­να­το­λῆς.

Εἰς τὴν δι­ά­νοιαν ἑ­νὸς ἐκ τῶν δι­δά­σκα­λων τού­των, τοῦ Ρήγα Φε­ραίου, ἐ­γεν­νήθη ἡ ἰ­δέα τῆς Βαλ­κα­νι­κῆς ὁ­μο­σπον­δίας καὶ ἐ­χα­ρά­χθη ὁ πε­ρί­φη­μος χάρ­της αὐ­τῆς. Οἱ δι­δά­σκα­λοι λοι­πὸν οὗ­τοι δὲν ἀ­νή­κουν μό­νον εἰς τὴν ἱ­στο­ρίαν τῶν γραμ­μά­των, ἀ­νή­κουν κυ­ρίως εἰς τὴν ἱ­στο­ρίαν τῆς ἀ­να­βι­ώ­σεως τῶν λαῶν τῆς Ἑλ­λη­νι­κῆς Χερ­σο­νή­σου, καὶ εἶ­ναι οἱ ἀ­φα­νεῖς ἐρ­γά­ται τοῦ με­γα­λουρ­γή­μα­τος τῆς Ἑλ­λη­νι­κῆς Ἐ­πα­να­στά­σεως τοῦ 1821, ἥ­τις ἀ­νε­γνώ­ριζε πο­λί­τας τῆς νέας ταύ­της δη­μο­κρα­τίας πάν­τας τοὺς ἀ­πο­βλέ­πον­τας εἰς τὴν ἐ­λευ­θε­ρίαν, τὴν δι­και­ο­σύ­νην καὶ τὴν ἰ­σό­τητα.

Χώρα τοι­ού­τους γεν­νή­σασα πο­λί­τας δὲν εἶχε στε­ρηθῆ ποτὲ τοῦ πο­λι­τι­σμοῦ της, οὔτε ἀ­πο­βά­λει τὴν ἰ­δέαν τῆς ἐ­λευ­θε­ρίας της. Δοῦ­λος κατ’ οὐ­σίαν δὲν εἶ­ναι παρὰ ἐ­κεῖ­νος, ὅ­στις θέ­λει νὰ εἶ­ναι δοῦ­λος. Ἀλλ’ ὁ ὑπὸ τὸν ζυ­γὸν κα­τα­βάλ­λων πᾶ­σαν προ­σπά­θειαν διὰ ν’ ἀ­παλ­λαγῇ αὐ­τοῦ, αὐ­τὸς εἶ­ναι ἐ­πί­σης ἐ­λεύ­θε­ρος, ὅ­πως πᾶς ἄλ­λος ζῶν ὑπὸ τὴν ἐγ­γύ­η­σιν φι­λε­λευ­θέ­ρων θε­σμῶν. Ἐκ τῶν τοι­ού­των φι­λε­λευ­θέ­ρων τά­σεων δύ­ναν­ται νὰ ἐ­ξη­γη­θοῦν πλεῖ­στα φαι­νό­μενα προ­η­γμέ­νου πο­λι­τι­σμοῦ, τὰ ὁ­ποῖα πα­ρου­σί­α­ζαν ἑλ­λη­νικά τινα κέν­τρα κατὰ τοὺς χρό­νους τῆς τρο­με­ρω­τέ­ρας δου­λείας, τὴν ὁ­ποίαν ἐ­γνώ­ρι­σάν ποτε λαοί.

Ἡ θα­λε­ρό­της τοῦ πο­λι­τι­σμοῦ τῆς Μο­σχο­πό­λεως δὲν ἦτο μο­νο­με­ρὲς φαι­νό­με­νον ἐν μέσῳ τῶν ἀ­γρίων ὀ­ρέων. Ἦτο ἡ ζω­η­ρό­τερα ἐκ­δή­λω­σις γε­νι­κω­τέ­ρου τι­νὸς πο­λι­τι­σμοῦ, ὑ­φι­στα­μέ­νου ἐν τῇ ὑ­πο­δούλῳ Ἑλ­λάδι καὶ τὸν ὁ­ποῖον δὲν ἠ­δυ­νήθη νὰ συν­τρίψῃ ἡ ἀ­γρι­ό­της τῶν κα­τα­κτη­τῶν.

Ἀλλὰ τὸν πο­λι­τι­σμὸν καὶ τὴν ἀ­κμὴν τῆς ὡ­ραι­ο­τά­της πό­λεως ἐ­μαρ­τύ­ρουν ὄχι μό­νον ἡ ὕ­παρ­ξις τῆς ἀ­νω­τέ­ρας ταύ­της σχο­λῆς, ἀλλὰ καὶ ἄλλα ἱ­δρύ­ματα με­ταξὺ τῶν ὁ­ποίων τὸ Ὀρ­φα­νο­τρο­φεῖον, τὸ ὁ­ποῖον οἱ Μο­σχο­πο­λῖ­ται ἀ­πε­κά­λουν Ὀρ­φα­νο­δι­οι­κη­τή­ριον, συν­τη­ρού­με­νον ἐξ ἰ­δι­αι­τέ­ρου τα­μείου καὶ τὸ ὁ­ποῖον κατὰ τὸν περὶ αὐ­τοῦ κώ­δικα ἦτο οὐχὶ ἁ­πλῶς ὀρ­φα­νο­τρο­φεῖον, ἀλλὰ καὶ τῶν πτω­χῶν τὸ κα­τα­φύ­γιον καὶ τῶν κα­κῶς ἐ­χόν­των, καὶ τὸ πλή­ρωμα πα­σῶν τῶν ἀ­ρε­τῶν. Δι­ε­τή­ρουν οἱ Μο­σχο­πο­λῖ­ται ἐ­πί­σης θαυ­μα­σίαν βι­βλι­ο­θή­κην, τῆς ὁ­ποίας τὰ τε­λευ­ταῖα λεί­ψανα, ἀ­νερ­χό­μενα εἰς χί­λι­ους ἑ­πτα­κό­σι­ους τό­μους, ἐ­σώ­ζοντο μέ­χρι τοῦ Ὀ­κτω­βρίου τοῦ 1916, ὅτε κα­τε­στρά­φη­σαν ἢ δι­ηρ­πά­γη­σαν ὑπὸ τῶν λε­η­λα­τη­σάν­των τὴν πό­λιν ἀλ­βα­νι­κῶν στι­φῶν.

Ἡ βι­βλι­ο­θήκη πε­ρι­εῖ­χεν ὄχι μό­νον πο­λύ­τιμα χει­ρό­γραφα, ἀλλὰ καὶ λαμ­πρὰς ἐκ­δό­σεις τῶν Ἑλ­λῆ­νων συγ­γρα­φέων τῶν πρώ­των χρό­νων τῆς τυ­πο­γρα­φίας. Πε­ρι­εί­χοντο καὶ ἐκ­δό­σεις τοῦ Τυ­πο­γρα­φείου τῆς Μο­σχο­πό­λεως, αἱ ὁ­ποῖαι διὰ τὴν ἀ­κρί­βειαν τοῦ κεί­με­νου ἁ­μιλ­λῶν­ται πρὸς τὰς ἐκ­δό­σεις τῶν κλα­σι­κῶν συγ­γρα­φέων τῶν Ἄλ­δων. Οἱ Τουρ­καλ­βα­νοὶ ἐ­πι­δρο­μεῖς ἠ­γνό­ουν τὴν φι­λο­λο­γι­κὴν καὶ τὴν καλ­λι­τε­χνι­κὴν ἀ­ξίαν τῶν βι­βλίων, τὰ ὁ­ποῖα τό­σον ἀ­στόρ­γως κα­τε­ξέ­σχι­ζαν. Ἐν μέσῳ τῆς τοι­αύ­της κα­τα­στρο­φῆς ἀ­πω­λέ­σθη καὶ τὸ πε­φη­μι­σμέ­νον Εὐ­αγ­γέ­λιον τοῦ Θ’ αἰ­ῶ­νος, θαυ­μα­σίως καλ­λι­γρα­φη­μέ­νον καὶ κο­σμού­με­νον μὲ μι­κρο­γρα­φίας τῶν Εὐ­αγ­γε­λι­στῶν, ἀ­λη­θὲς καλ­λι­τε­χνι­κόν κει­μή­λιον.

Ἡ βι­βλι­ο­θήκη αὕτη εἶχε κα­ταρ­τι­σθῆ ἐκ δω­ρεῶν τῶν πλου­σίων τέ­κνων τῆς Μο­σχο­πό­λεως, με­ταξὺ τῶν ὁ­ποίων ἀ­να­φέ­ρε­ται καὶ τὸ ὄ­νομα τοῦ Παπᾶ-Σίνα, ἀρ­χη­γοῦ τῆς κα­τό­πιν δι­α­πρε­ψά­σης ἐν Βι­έννῃ οἰ­κο­γε­νείας τῶν Σίνα, ἱ­δρυ­σά­σης ἕνα ἐκ τῶν εὐ­ρω­στο­τά­των τρα­πε­ζι­τι­κῶν οἴ­κων τῆς Εὐ­ρώ­πης τοῦ ΙΘ’ αἰ­ῶ­νος.

Γ’

Ταῦτα πάντα δει­κνύ­ουν τὴν ἀ­κμὴν ἀ­ξι­ο­θαυ­μά­στου πο­λι­τι­σμοῦ κατά τοὺς χρό­νους ἐ­κεί­νους. Ἐ­πειδὴ ὅ­μως ἡ πρό­ο­δος ἑ­νὸς τό­που δὲν εἶ­ναι ποτὲ μο­νο­με­ρής, ἀλλὰ δι­α­κλα­δί­ζε­ται εἰς ὅλα ἐ­κεῖνα τὰ στοι­χεῖα, τὰ ὁ­ποῖα ἀ­πο­τε­λοῦν τὸν πο­λι­τι­σμόν του, ἡ ἀ­νά­πτυ­ξις τοῦ ἐμ­πο­ρίου τῆς Μο­σχο­πό­λεως ὑ­πῆρξε τε­ρα­στία, ἐκ τού­του δὲ προ­ῆλ­θεν ὁ πλοῦ­τος, ὁ γε­νό­με­νος ἀ­φορμὴ νὰ καλ­λι­ερ­γη­θοῦν τὰ γράμ­ματα καὶ αἱ τέ­χναι ἐν αὐτῇ.

Καὶ ἁ­πτὰ μὲν ση­μεῖα τῆς καλ­λι­ερ­γείας τῶν γραμ­μά­των ἔ­χο­μεν τὴν Ἀ­κα­δη­μίαν, τὸ Τυ­πο­γρα­φεῖον, καὶ τὴν πλη­θώ­ραν τῶν συγ­γρα­φέων καί τῶν λο­γίων ἀν­δρῶν, τῶν προ­ελ­θόν­των ἐκ τῆς πό­λεως ταύ­της. Τῶν δὲ τε­χνῶν δεῖ­γμα τὴν ἀρ­χι­τε­κτο­νι­κὴν τῶν λαμ­πρῶν με­γά­ρων της καὶ ἰ­δίως τῶν πο­λυ­α­ρί­θμων ναῶν, τῶν κο­σμου­μέ­νων ὑπὸ λαμ­πρῶν εἰ­κό­νων καὶ θαυ­μα­στῶν ἐ­πι­χρύ­σων τεμ­πλῶν, ἐφ’ ὧν ἀ­νε­δει­κνύ­ετο εἷς τῶν ὡ­ραι­ό­τε­ρων κλά­δων τῆς παρ’ ἡ­μῖν ἐκ­κλη­σι­α­στι­κῆς τέ­χνης. Εἶ­ναι ἡ ξυ­λο­γλυ­πτικὴ αὕτη συμ­με­τοχὴ εἰς τὴν ἄν­θι­σιν τῆς ἀ­να­γεν­νή­σεως.

Οἱ πε­ρί­φη­μοι ναοὶ τῆς Μο­σχο­πό­λεως ἐ­σώ­ζοντο ἀ­κέ­ραιοι ὅ­λοι, θαύ­ματα τέ­χνης ἀ­να­βλύ­ζοντα ἀπὸ μέ­σου τῶν ἐ­ρει­πίων. Ὁ ναὸς τῆς Κοι­μή­σεως τῆς Θε­ο­τό­κου, ἐ­γερ­θεὶς κατὰ τὸ 1715, ὁ τοῦ Ἁ­γίου Ἀ­θα­να­σίου τῷ 1721, ὁ τῶν Τα­ξι­αρ­χῶν τῷ 1724, ὁ τοῦ Ἁ­γίου Νι­κο­λάου τῷ 1750, ὁ τοῦ Ἁ­γίου Ἰ­ω­άν­νου τοῦ Θε­ο­λό­γου, παρὰ τὸν ὁ­ποῖον εὑ­ρί­σκον­ται τὰ ἐ­ρεί­πια τῆς Νέας Ἀ­κα­δη­μίας καὶ τοῦ Τυ­πο­γρα­φείου, ὁ τοῦ Προ­φή­του Ἠ­λίου καὶ ὁ τῶν Δώ­δεκα Ἀ­πο­στό­λων, κτι­σθεὶς δα­πάνῃ τῆς συν­τε­χνίας τῶν χαλ­κέων, ὡς ἀ­να­φέ­ρει ἡ ἐπὶ τῆς θύ­ρας τοῦ ναοῦ ἐ­πι­γραφή.

Παρ’ ἑ­κά­στῳ τῶν με­γά­λων τού­των ναῶν ὑ­πῆρ­χον ἓν ἢ δύο πα­ρεκ­κλή­σια. Τοι­ου­το­τρό­πως ὁ ἀρ­κετὰ με­γά­λος ἀ­ρι­θμὸς τῶν ἐκ­κλη­σιῶν ἐ­πολ­λα­πλα­σι­ά­ζετο διὰ τῶν πα­ρεκ­κλη­σίων. Διὰ τὴν ἔ­γερ­σιν τῶν ναῶν τού­των καὶ διὰ τὴν κό­σμη­σιν δὲν ἐ­φεί­δοντο οἱ Μο­σχο­πο­λῖ­ται οὐ­δε­μιᾶς δα­πά­νης. Δὲν εἶ­ναι γνω­στοὶ οἱ ἀρ­χι­τέ­κτο­νες, τῶν ὁ­ποίων ἡ τέ­χνη κα­τα­δει­κνύει προ­η­γμέ­νην καὶ τὴν τέ­χνην καὶ τὸ αἴ­σθημα τοῦ κα­λοῦ τῶν κα­τοί­κων τῆς πό­λεως, ἀλλ’ εἶ­ναι γνω­στὸν ὅτι με­τε­κα­λοῦντο παν­τα­χό­θεν τῆς Ἑλ­λά­δος οἱ δι­α­πρέ­πον­τες ζω­γρά­φοι, οἱ συ­νε­χί­ζον­τες τὰς πα­ρα­δό­σεις τῆς Βυ­ζαν­τι­νῆς Σχο­λῆς, διὰ νὰ κο­σμή­σωσι τοὺς να­οὺς μὲ πλου­σίας τοι­χο­γρα­φίας καὶ πο­λυ­συν­θέ­τους εἰ­κό­νας τῆς Ἁ­γίας Γρα­φῆς, ἢ τοῦ βίου τῶν ἁ­γίων καὶ τῶν μαρ­τύ­ρων τῆς ἐκ­κλη­σίας. Ἀλλὰ τὸν θαυ­μα­σμὸν καὶ τὴν κα­τά­πλη­ξιν ἐ­προ­κά­λουν ἰ­δίως τὰ ἐ­πί­χρυσα ἐ­κεῖνα τέμ­πλα, τὰ θαυ­μά­σια λε­πτουρ­γη­μένα ἐ­πάνω εἰς ξύ­λον κα­ρυᾶς, οἱ ξυ­λό­γλυ­πτοι ἄμ­βω­νες, οἱ θρό­νοι τῶν ἀρ­χι­ε­ρέων, τὰ δι­α­με­ρί­σματα τῶν ψαλ­τῶν καὶ τὰ στα­σί­δια τῶν προὐ­χόν­των.

Ἡ ξυ­λο­γλυ­πτική, ἥ­τις ἤρ­χισε ν’ ἀ­κμάζῃ εἰς τὴν Ἑ­πτά­νη­σον καὶ κα­τό­πιν εἰς τὴν Ἤ­πει­ρον καὶ τὴν Μα­κε­δο­νίαν ἀπὸ τὰς ἀρ­χάς τοῦ δέ­κα­του ἑ­βδό­μου αἰ­ῶ­νος, ἔ­φθασε κατὰ τὰς ἀρ­χὰς τοῦ δε­κά­του ὀ­γδόου εἰς τὸ κα­τα­κό­ρυ­φον αὐ­τῆς ση­μεῖον καὶ ἐ­φι­λο­τέ­χνη­σεν εἰς μι­κροὺς καὶ με­γά­λους να­οὺς τέμ­πλα εὐ­γε­νέ­στα­της μορ­φῆς.

Καὶ ἡ ξυ­λο­γλυ­πτικὴ δὲν πε­ρι­ω­ρί­ζετο ἐν­τὸς τῶν ναῶν. Δὲν ἐ­θαυ­μα­τούρ­γει μό­νον εἰς τὰ τέμ­πλα, εἰς τὸν ἄμ­βωνα καὶ εἰς εἰς τοὺς ἐ­πι­σκο­πι­κοὺς θρό­νους. Εἰ­σήρ­χετο καὶ εἰς τοὺς οἴ­κους τῶν πλου­σίων.

Τὴν καλ­λι­τε­χνίαν, φυ­σικά, πα­ρη­κο­λού­θει ἡ βι­ο­τε­χνία, μία δὲ με­γάλη βι­ο­μη­χα­νία ἤ­κμα­ζεν εἰς τὴν εὐ­δαί­μονα πό­λιν. Εἶ­χεν ἀ­να­πτυ­χθῆ ἀπὸ ἀρ­χαι­ο­τά­των χρό­νων εἶ­δος τα­πη­τουρ­γίας προ­σο­μοι­α­ζού­σης τὴν τα­πη­τουρ­γίαν τῆς Μ. Ἀ­σίας, ἡ ὁ­ποία ὅ­μως εἰς τὰ σχέ­διά της δι­ε­τή­ρησε τὰς ἀρ­χὰς τῆς Βυ­ζαν­τι­νῆς κο­σμη­τι­κῆς.

Ἐκ τῶν προ­ϊ­όν­των τῆς λαμ­πρᾶς ταύ­της βι­ο­μη­χα­νίας ὑ­πάρ­χουν πολλὰ εἰς τὰς πό­λεις τῆς Δυ­τι­κῆς Μα­κε­δο­νίας. Ἂν δὲν ἀ­πα­τῶ­μαι δέ, μετὰ τὴν κα­τα­στρο­φὴν τῆς πό­λεως, φυ­γά­δες Μο­σχο­πο­λῖ­ται ἔμ­πει­ροι τα­πη­τουρ­γοὶ με­τέ­φε­ραν εἰς ἄλ­λας πό­λεις τῆς Μα­κε­δο­νίας τὴν τέ­χνην των καὶ δι­έ­δω­καν αὐ­τήν, οἱ δὲ ὡ­ραῖοι τά­πη­τες τῆς Κο­ζά­νης, δὲν εἶ­ναι εἰμὴ ἡ συ­νέ­χι­σις τῆς με­γά­λης ἐ­κεί­νης βι­ο­μη­χα­νίας τοῦ κα­τα­στρα­φέν­τος ἐκ­πο­λι­τι­στι­κοῦ κέν­τρου τῆς Βο­ρείου Ἠ­πεί­ρου. Ἐ­κτὸς τῆς τα­πη­τουρ­γίας ὑ­πῆρ­χον καὶ αἱ λαμ­πραὶ συν­τε­χνίαι, βι­ο­μη­χα­νικὰ σω­μα­τεῖα, ἔ­χοντα πλήρη ὀρ­γά­νω­σιν. Ἐ­κεῖ ἐ­γί­νετο ἡ κα­τερ­γα­σία τοῦ ἀρ­γύ­ρου, τοῦ χαλ­κοῦ, τοῦ σι­δή­ρου, τοῦ κασ­σι­τέ­ρου καὶ ἤ­κμα­ζεν ἡ ὑ­φαν­τουρ­γία. Ἕ­νεκα τῆς πλου­σίας ταύ­της βι­ο­μη­χα­νίας καὶ τοῦ με­γά­λου ἐμ­πο­ρίου τῆς πό­λεως, ζω­ηρὰ ἐ­πε­κρά­τει κί­νη­σις, ἀ­νά­μι­κτον δὲ πλῆ­θος ἐν­το­πίων καὶ ξέ­νων ἐ­πλή­ρου τὰς ἀ­γυιάς της. Ἡ ἀ­γορά της ἔ­βριθε πάν­τοτε ἀν­θρώ­πων συ­ναλ­λατ­το­μέ­νων. Ἐκ τού­του ἡ εὐ­πο­ρία τῆς πό­λεως ἦτο με­γάλη. Οἱ κά­τοι­κοί της εἶ­χαν θη­σαυ­ροὺς χρυ­σοῦ, ἀρ­γυ­ροῦ καὶ πο­λυ­τί­μων λί­θων, τὰ δὲ με­τά­ξινα ὑ­φά­σματα ἦ­σαν τό­σον συ­νήθη, ὅ­σον ἀλ­λοῦ τὰ μάλ­λινα.

Δ’

Ἡ βι­ο­μη­χα­νικὴ καὶ ἐμ­πο­ρικὴ κί­νη­σις τῆς πό­λεως, ὡς ἦτο ἑ­πό­με­νον, προ­σείλ­κυε πολ­λοὺς ἐξ Ἠ­πεί­ρου, οἱ ὁ­ποῖοι κατὰ τὴν ἐ­πο­χὴν τῶν δι­ω­γμῶν, με­τοι­κοῦν­τες εἰς τὴν με­γά­λην ταύ­την πό­λιν, εἶ­χαν συ­στή­σει ἰ­δι­αι­τέ­ρας συ­νοι­κίας μὲ τὰ ὀ­νό­ματα τῶν τό­πων τῆς προ­ε­λεύ­σεώς των. Τοι­αῦ­ται συ­νοι­κίαι με­ταξὺ ἄλ­λων ἦ­σαν ἡ τοῦ Μετ­σό­βου καὶ ἡ τοῦ Σκα­μνε­λίου, τῶν ὁ­ποίων οἱ κά­τοι­κοι κα­τα­δι­ω­κό­με­νοι ὑπὸ τῶν Τουρ­καλ­βα­νῶν κα­τέ­φευ­γαν εἰς τὴν Μο­σχό­πο­λιν. Ἀπὸ τοὺς φυ­γά­δας τού­τους κα­τή­γετο ἡ οἰ­κο­γέ­νεια Σίνα.

Ἦτο ἀ­λη­θῶς κάτι πα­ρά­χορ­δον καὶ ἀν­τί­θε­τον πρὸς τὴν βαρ­βα­ρό­τητα τῆς τουρ­κι­κῆς δι­οι­κή­σεως ἡ ὕ­παρ­ξις μιᾶς τοι­αύ­της ἐ­ξηυ­γε­νι­σμέ­νης πό­λεως. Τὰ λῃ­στρικὰ τουρ­καλ­βα­νικὰ φῦλα δὲν ἤρ­γη­σαν νὰ ἐ­πι­βου­λευ­θοῦν τὴν εὐ­τυ­χίαν αὐ­τῆς. Ἤρ­χι­σαν λοι­πὸν αἱ ἐ­πι­δρο­μαὶ ἐ­ναν­τίον της κατὰ τὸ 1769. Τὴν ἐ­λε­η­λά­τη­σαν ἐπὶ μίαν ἑ­βδο­μάδα, τὴν ἐ­πυρ­πό­λη­σαν καὶ τὴν με­τέ­βα­λαν εἰς ἄ­μορ­φον σω­ρὸν ἐ­ρει­πίων. Τὸ τρα­γι­κὸν συμ­βὰν δι­ε­κτρα­γω­δεῖ ὁ ἐν τῇ Μονῇ τοῦ Προ­δρό­μου σω­ζό­με­νος νε­ώ­τε­ρος κῶ­διξ διὰ τῶν ἑ­ξῆς:

«Ὦ Μο­σχό­πο­λις, Μο­σχό­πο­λις, ποῦ τὸ κάλ­λος σου, ποῦ ἡ μορφή σου, ἣν περὶ τὸν ΙΖ’ αἰ­ῶνα εἶ­χες;

Ἔ­χθι­στοι με­ρό­πων προὐ­ξέ­νη­σάν μοι τὸν ὄ­λε­θρον! Δόη μοι Κύ­ριος τὴν προ­τέ­ραν μου μορ­φήν, πρε­σβεί­αις τοῦ τι­μίου Προ­δρό­μου».

Οἱ δι­α­φυ­γόν­τες τὸν σί­δη­ρον Μο­σχο­πο­λῖ­ται ἐ­ξε­πα­τρί­σθη­σαν καὶ ἐ­δη­μι­ούρ­γη­σαν ἀ­ποι­κίας εἰς πολλὰ μέρη τῆς Εὐ­ρώ­πης καὶ τῆς Ἀ­να­το­λῆς, εἰς τὴν Βι­έν­νην, εἰς τὴν Βου­δα­πέ­στην, εἰς τὴν Ἀ­χρίδα, εἰς τὸ Μο­να­στή­ριον, εἰς τὰς Σέρ­ρας, εἰς τὴν Κο­ριτ­σᾶν, εἰς τὴν Κων­σταν­τι­νού­πο­λιν καὶ κα­τό­πιν εἰς τὰς Ἀ­θή­νας. Αἱ ἀ­ποι­κίαι αὗ­ται ἐ­γέ­νοντο κέν­τρα ἐκ­πο­λι­τι­στικά, τὰ ὁ­ποῖα φέ­ρουν τὴν σφρα­γῖδα τῆς εὐ­γε­νι­κῆς των πα­τρί­δος.

Ἡ Μο­σχό­πο­λις μέ­χρι τοῦ 1916 ἠ­ρί­θμει περὶ τοὺς τε­τρα­κι­σχι­λί­ους κα­τοί­κους, πι­στεύ­ον­τας εἰς τὴν ἀ­να­δη­μι­ουρ­γίαν τῆς ἄλ­λοτε εὐ­κλε­οῦς πα­τρί­δος των. Ἀλλ’ ἡ εἱ­μαρ­μένη ἐ­πε­φύ­λαττε κατὰ τὰς ἡ­μέ­ρας μας τὴν τε­λευ­ταίαν κα­τα­στρο­φήν της.

Τὴν 8ην Ὀ­κτω­βρίου 1916 οἱ ἑλ­λη­νι­κοὶ λό­χοι, οἱ φρου­ροῦν­τες τὴν Μο­σχό­πο­λιν, δι­ε­τά­χθη­σαν ἐξ Ἀ­θη­νῶν ν’ ἀ­πέλ­θουν ἐν­τὸς εἴ­κοσι τεσ­σά­ρων ὡ­ρῶν. Ἐν τῷ με­ταξὺ ἐ­κυ­κλο­φό­ρη­σαν φῆ­μαι ὅτι Ἀλ­βα­νι­καὶ συμ­μο­ρίαι ἤρ­χοντο πρὸς κα­τά­λη­ψιν τῶν ἐγ­κα­τα­λει­πο­μέ­νων με­ρῶν. Εἰς μά­την οἱ κά­τοι­κοι τῆς Μο­σχο­πό­λεως πα­ρε­κά­λουν τοὺς δι­οι­κη­τὰς τῶν ἑλ­λη­νι­κῶν λό­χων νὰ πα­ρα­μεί­νουν, διὰ ν’ ἀ­πο­τρέ­ψουν τὸν κίν­δυ­νον. Οὗ­τοι, ἐ­κτε­λοῦν­τες δι­α­τα­γάς, ἀ­φῆ­καν τὴν Μο­σχό­πο­λιν εἰς τὴν δι­ά­θε­σιν τοῦ ἀρ­χι­λη­στοῦ Σαλῆ-Μπούτκα, ὅ­στις κα­τήρ­χετο δρο­μαῖος. Ἐν τῷ με­ταξὺ εἶ­χαν συρ­ρεύση ἐ­κεῖ οἱ πρό­σφυ­γες τῶν πέ­ριξ κα­τα­στρα­φέν­των χω­ρίων, οἱ ὁ­ποῖοι προ­έ­τρε­παν τοὺς Μο­σχο­πο­λί­τας νὰ ἀ­πέλ­θουν εἰς τὴν Κο­ριτ­σᾶν. Ἡ ἀ­να­χώ­ρη­σις δὲν κα­τωρ­θώθη. Ἐ­πε­κρά­τη­σεν ἡ γνώμη νὰ μεί­νουν καὶ νὰ ὑ­πε­ρα­σπι­σθοῦν μέ­χρι θα­νά­του τὴν πα­τρίδα των.

Ὁ Σαλῆ-Μπούτ­κας σύ­ρων ὄ­πι­σθέν του τὰ πλήθη τῶν ὀ­θω­μα­νι­κῶν χω­ρίων, κα­τέ­λαβε τὰ ἐ­πί­καιρα ση­μεῖα, τὰ δε­σπό­ζοντα τῆς πό­λεως. Ἀλλ’ ἂς ἀ­φή­σω­μεν νὰ δι­η­γηθῇ αὐ­τό­πτης μάρ­τυς τὰ συμ­βάντα ἐ­κεῖνα.

Οἱ πο­λῖ­ται ἐ­ξῆλ­θαν πρὸς ἀν­τι­με­τώ­πι­σιν τοῦ ἐ­χθροῦ. Ὁ ἀ­γὼν ὑ­πῆρξε λυσ­σώ­δης ἐπὶ ὥ­ρας ὁ­λο­κλή­ρους. Εὑ­ρε­θέν­τες ὅ­μως πρὸ ἀ­συγ­κρί­τως ὑ­περ­τέ­ρων δυ­νά­μεων, ἠ­ναγ­κά­σθη­σαν νὰ ὑ­πο­χω­ρή­σουν, ὁ­πότε οἱ Ἀλ­βα­νοὶ εἰ­σελ­θόν­τες εἰς τὴν πό­λιν ἐ­πε­δό­θη­σαν ἀ­γρίως εἰς τὴν λε­η­λα­σίαν καὶ τὸν ἐμ­πρη­σμὸν αὐ­τῆς. Εἶ­χαν προ­στρέ­ξει διὰ τὴν λε­η­λα­σίαν ἀπὸ τὸ Βε­ρά­τιον καὶ τὸ Ἐλ­βα­σὰν στίφη ἄ­τα­κτα καὶ ἀ­πήρ­χοντο συ­να­πο­κο­μί­ζοντα τὸν πλοῦ­τον αὐ­τῆς. Ἡ λε­η­λα­σία ὑ­πῆρξε τε­λεία καὶ ἡ κα­τα­στροφὴ ἀ­νε­πα­νόρ­θω­τος. Αἱ οἰ­κίαι των κα­τε­στρά­φη­σαν. Οἱ πε­ρι­καλ­λεῖς ναοὶ ἔ­γι­ναν πα­ρα­νά­λωμα τοῦ πυ­ρός, ἀ­φοῦ προ­η­γου­μέ­νως ἐ­συ­λή­θη­σαν.

Ἡ κεν­τρικὴ ἐκ­κλη­σία, ἡ τι­μω­μένη ἐπ’ ὀ­νό­ματι τῆς Κοι­μή­σεως τῆς Θε­ο­τό­κου, ὅ­που ἐ­σώ­ζετο καὶ τὸ κτί­ριον τῆς ἱ­ε­ρᾶς Μη­τρο­πό­λεως, ἀ­νηρ­πάγη ὑπὸ τῶν φλο­γῶν. Τὰ ἐν αὐτῇ σω­ζό­μενα κει­μή­λια ἔ­γι­ναν λεία τῶν ἀ­γρίων ἐ­πι­δρο­μέων. Εἰς τὸν ναὸν τοῦ­τον ὑ­πῆρ­χον τρι­ά­κοντα πο­λύ­τι­μοι σταυ­ροί, λεί­ψανα ἁ­γίων, θυ­μι­α­τή­ρια, δι­σκο­πό­τηρα χρυσᾶ καὶ ἀρ­γυρᾶ καὶ πο­λύ­τιμα ἄμ­φια, ὅλα ἔργα τοῦ ΙΖ’ αἰ­ῶ­νος. Ὁ­μοίαν τύ­χην ὑ­πέ­στη­σαν καὶ αἱ λοι­παὶ ἐκ­κλη­σίαι.

Οἱ δυ­στυ­χεῖς κά­τοι­κοι, πε­ρι­κλει­σθέν­τες παν­τα­χό­θεν καὶ μὴ ἐλ­πί­ζον­τες οὐ­δε­μίαν σω­τη­ρίαν, ἐ­τρά­πη­σαν εἰς δι­α­φό­ρους δι­ευ­θύν­σεις. Πολ­λοὶ τού­των, με­ταξὺ τῶν ὁ­ποίων ἐ­πλε­ό­να­ζαν αἱ γυ­ναῖ­κες καὶ τὰ παι­δία, κα­τέ­φυ­γον διὰ νὰ εὕ­ρουν σω­τη­ρίαν εἰς τὸ μο­να­στή­ριον τοῦ Προ­δρό­μου, ὅ­που ἐ­νό­μι­ζαν ὅτι θὰ ἦ­σαν ἐν ἀ­σφα­λείᾳ, ἀλλὰ καὶ ἐ­κεῖ εἰ­σελ­θόν­τες οἱ συμ­μο­ρῖ­ται συ­νέ­λα­βαν πάν­τας τοὺς ἄ­γον­τας ἡ­λι­κίαν ἄνω τῶν δέκα πέντε ἐ­τῶν καί, σύ­ραν­τες αὐ­τοὺς δε­μέ­νους εἰς τὸ πλη­σίον δά­σος, ἐ­του­φέ­κι­σαν τρι­ά­κοντα πέντε καὶ τὰ πτώ­ματά των ἄ­φη­σαν ἄ­ταφα πρὸς βο­ρὰν τῶν ὀρ­νέων.

Δὲν δύ­να­μαι νὰ πα­ρα­στήσω τὸν θρῆ­νον τῆς φρι­κτῆς ἐ­κεί­νης ἡ­μέ­ρας, καθ’ ἣν ἔ­βλεπέ τις νὰ ἀ­πο­σπῶν­ται ἀπὸ τὰς ἀγ­κά­λας τῶν γο­νέων πο­θητὰ τέ­κνα καὶ νὰ του­φε­κί­ζων­ται κα­τό­πιν βα­σά­νων ἐ­νώ­πιόν των. Ἄλ­λοι ἑ­ξή­κοντα Μο­σχο­πο­λῖ­ται εὗ­ρον τὸν θά­να­τον ἐν­τὸς τῆς πό­λεως, μα­χό­με­νοι ἐπὶ τρεῖς ἡ­μέ­ρας ἀπὸ τὰς οἰ­κίας των, καὶ πεν­τή­κοντα ἄλ­λοι ἀ­πέ­θα­ναν ἀ­παν­θρα­κω­θέν­τες ὑπὸ τοῦ πυ­ρός, τὸ ὁ­ποῖον κα­τέ­φα­γεν ὁ­λό­κλη­ρον την πό­λιν.

Τοι­οῦ­τον ὑ­πῆρξε τὸ τέ­λος τῆς ἐν­δό­ξου Μο­σχο­πό­λεως, ἡ ὁ­ποία ἐπὶ δύο αἰ­ῶ­νας διὰ τῶν γραμ­μά­των καὶ διὰ τοῦ πλού­του της ἐ­θέρ­μανε τὰς ἑλ­λη­νι­κὰς ἰ­δέας καὶ ὑ­πῆρξε σέ­μνωμα τοῦ  Ἑλ­λη­νι­σμοῦ.

Σή­με­ρον δὲν ἀ­πο­μέ­νει τί­ποτε ἄλλο εἰμὴ ἄ­μορ­φος σω­ρὸς ἐ­ρει­πίων. Τὸν θό­ρυ­βον τῶν ἀ­γο­ρῶν καὶ τὴν κί­νη­σιν τῶν ὁ­δῶν της δι­ε­δέ­χθη νε­κρικὴ σιγή. Εἰς τὴν με­γά­λην τρα­γῳ­δίαν τῆς Ἑλ­λη­νι­κῆς φυ­λῆς προ­σε­τέθη ἀ­κόμη μία αἱ­μα­τηρὰ σκηνή, ἐκ τῆς ὁ­ποίας, ἂν ἀ­να­δί­δε­ται ἡ θλῖ­ψις καὶ τὸ πεν­θος, ἀλλ’ ἀ­να­βλύ­ζει ταυ­το­χρό­νως καὶ ἡ ἀ­κτι­νο­βο­λία τοῦ φω­τός τῆς ἐ­λευ­θε­ρίας, ὑ­πὲρ τῆς ὁ­ποίας ἐ­θυ­σι­ά­σθη ἡ ὡ­ραία πό­λις καὶ εἶδε τοὺς ἀ­πο­μεί­ναν­τας τῶν κα­τοί­κων της νὰ δι­α­σπα­ροῦν γυ­μνοὶ καὶ πέ­νη­τες καθ’ ὅ­λην τὴν Μα­κε­δο­νίαν, πρό­θυ­μοι ὅ­μως ν’ ἀ­να­λά­βουν ἐκ νέου τὸν ἀ­γῶνα ὑ­πὲρ τῆς ἐ­θνι­κῆς των ἀ­πο­κα­τα­στά­σεως.    ΘΕΟΔ. Α. ΒΕΛΛΙΑΝΙΤΗΣ