ΤΑ «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ & ΛΕΥΚΩΜΑΤΑ»
Πρόσφατα, οι εκδόσεις Ελίκρανον, εγκαινίασαν τη νέα σειρά, «Ηπειρωτικά Ημερολόγια & Λευκώματα», με την έκδοση του «Εικονογραφημένου Ηπειρωτικού Ημερολογίου» του 1911, του Μιλτιάδου Αθ. Οικονομίδου, έχοντας ως στόχο την αναδημοσίευση των παλιών Ηπειρωτικών Ημερολογίων και Λευκωμάτων, που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στο εκδοτικό γίγνεσθαι στα τέλη του 19ου, αρχές του 20ου αιώνα.
Στο σύνολό τους, αυτά τα ημερολόγια-λευκώματα, αφορούν την Ήπειρο και είναι ποικίλης ύλης. Ασχολούνται με την ιστορία, τη γεωγραφία, τη θρησκεία, τον πολιτισμό, την αρχαιολογία, την κοινωνία, τη λογοτεχνία κ.α. θέματα. Συνήθως είναι σύμπραξη πολλών ανθρώπων του πνεύματος τους οποίους, ενώνει η αγάπη για την ιδιαίτερη πατρίδα τους, την Ήπειρο. Πιστεύουμε πως τα ημερολόγια αυτά θα δώσουν νέους ερευνητικούς ορίζοντες στους σημερινούς μελετητές για την πλούσια βιβλιογραφία του 18ου–19ου – 20ου αιώνα, συμπληρώνοντας έτσι το κενό που υπάρχει στον τομέα αυτό.
Τα Ηπειρωτικά Ημερολόγια & Λευκώματα
Τα Ηπειρώτικα Ημερολόγια-Λευκώματα, εμφανίζονται στον πνευματικό κόσμο της Ηπείρου κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και εξελίχθησαν σε «θεσμό» για τους Ηπειρώτες, ανεξαρτήτως αν ζούσαν στην πατρίδα ή στα ξένα. Δεκάδες τα Ημερολόγια και Λευκώματα, ποικίλης ύλης που πλούτιζαν και κοσμούσαν τις βιβλιοθήκες των απανταχού Ηπειρωτών.
Τα Ημερολόγια-Λευκώματα αυτά, τις περισσότερες φορές εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα, προσέφεραν τεράστιες υπηρεσίες στα ηπειρώτικα χρονικά και περιέχουν πλούσιο, πολλές φορές και σπάνιο, υλικό όπως δοκίμια και μελέτες ιστορικού, λαογραφικού, θρησκευτικού και εκπαιδευτικού περιεχομένου που αφορούν, κατά κύριο λόγο, την ενιαία Ήπειρο. Ένα σημαντικό μέρος της ύλης είναι είδη λογοτεχνικά όπως, διηγήματα, ποιήματα, δραματικά κείμενα και σκίτσα.
Στα Ηπειρώτικα Ημερολόγια-Λευκώματα είχαν λόγο όλοι όσοι συνεισφέρανε στο πνευματικό ηπειρώτικο κόσμο. Είναι παρόν σε αυτά οι ξενιτεμένοι Ηπειρώτες επιστήμονες, οι άνθρωποι των γραμμάτων αλλά και οι λαϊκή μούσα, η οποία εκφράζει με τον πιο συγκινητικό τρόπο την ηπειρώτικη ψυχή, τον πόνο της ξενιτιάς, την αγάπη και τη νοσταλγία για την πατρίδα, την Ήπειρο. Άλλωστε αυτός είναι ο σκοπός της έκδοσης των Ημερολογίων-Λευκωμάτων αυτών· η αγάπη για την πατρίδα, τα πάθη της πατρίδας και συνάμα και η προσφορά σ’ αυτή.
Τα Ηπειρώτικα Ημερολόγια-Λευκώματα είναι μια κατάθεση ψυχής αλλά και απόδειξη του, πολύ βαθιά, ριζωμένου Ηπειρωτισμού, που διακατέχει τους Ηπειρώτες. Υπερβολικό ή όχι, αυτή είναι η αλήθεια. Ο Ηπειρωτισμός πολλές φορές γίνεται εμμονή και ισχυρή ιδέα, τόση που γι’ αυτήν μπορούνε, όπως έχει αποδεχτεί πολλές φορές στο παρελθόν, να θυσιάσουν πλούτοι αλλά και την ίδια τους τη ζωή.
Τι είναι όμως αυτό που δημιουργούσε στους λόγιους Ηπειρώτες την ανάγκη έκφρασης και προχωρούσαν στην έκδοση αυτών των Ημερολογίων-Λευκωμάτων;
Ξεφυλλίζοντας τα δεκάδες Ηπειρωτικά Ημερολόγια-Λευκώματα, το μόνο απόλυτα σίγουρο είναι ότι, το φλογερό πάθος, ο πόνος της ξενιτιάς, η ανάγκη της προσφοράς στη μαρτυρική πατρίδα, την Ήπειρο, επικρατούν των όποιων υπολοίπων λόγων.
Μέσα από τις σελίδες τους πηγάζει και ενσαρκώνεται η δυνατή αγάπη-εμμονή γι’ αυτόν τον ιερό αλλά μαρτυρικό τόπο, τον οποίο αιώνες τώρα τον χτυπάει αλύπητα η ξενιτιά, η εγκατάλειψη αλλά και οι αδικίες των μεγάλων. Σε πείσμα, όμως, όλων αυτών η Ήπειρος αντέχει γιατί υπήρχαν και υπάρχουν τα άξια τέκνα της, οι Ηπειρώτες της διασποράς.
Είναι, οπωσδήποτε, και ο Ηπειρώτικος μύθος αυτής της πανάρχαιας χώρας, που αιώνες συντροφεύει τους Ηπειρώτες στα μακρινά ταξίδια ή στης νύχτας τη μοναξιά. Μύθους που πέρασαν από στόμα σε στόμα, από τον παππού στο παιδί και στον εγγονό. Γενιές ολόκληρες γαλουχήθηκαν και σφυρηλατήθηκαν απ’ αυτούς τους μύθους, γενιές που ποτίστηκαν με τον Ηπειρωτισμό που κουβαλούνε μέσα τους οι μύθοι αυτοί.
Αθάνατα ιστορικά μηνύματα από περασμένες εποχές, κώδικες ανεξήγητου μυστηρίου, που σαν άλλοτε οι μαντικοί χρησμοί του δέντρου της Δωδώνης, τους καλούν κοντά τους στα ιερά χώματα κι έτσι, σε αυτό το ταξίδι της επιστροφής προς την Ήπειρο φτιάχνονται οι επόμενες γενναίες ηπειρώτικες γενιές. Εκεί, στη Δωδώνη, το κέντρο της Ηπείρου· από εκεί οι Ηπειρώτες λαμβάνουν τον χρησμό της πίστης, τη δύναμη της αφοσίωσης, την εντολή της προσφοράς και την αγάπη για την Ήπειρο που τους συντροφεύουν για πάντα και παντού.
Ένα σημαντικό κομμάτι των ημερολογίων-λευκωμάτων αυτών είναι και, ο κατάλογος των συνδρομητών που υπάρχει πάντα στο τέλος ενός εκάστου εξ αυτών. Ένας κατάλογος που πιστεύω ότι χρίζει ειδικής μελέτης και διερεύνησης, από τις τοπικές κοινωνίες.
Σε αυτούς τους καταλόγους βλέπουμε ξεκάθαρα το πώς αποτυπώνεται χαρτογραφικά η ξενιτιά των Ηπειρωτών: Κωνσταντινούπολη, Αλεξάνδρεια, Οδησσός, Σμύρνη, Ελευθέρα Ελλάδα και, σε όλα τα μήκη και πλάτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μέσα από αυτούς τους καταλόγους μπορούν σήμερα οι ερευνητές να εντοπίσουν τους συμπατριώτες τους, σε πια μέρη ήταν και σε πολλές περιπτώσεις με τι ασχολούνταν.
Ακόμα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι, παρότι οι Ηπειρώτες βρίσκονταν μακριά από την πατρίδα τους, είχαν δημιουργήσει μικρές κοινότητες, κρατούσαν επαφή μεταξύ τους, οργανώνονταν σε συλλόγους και αδελφότητες και στήριζαν ο ένας τον άλλον. Και όλοι μαζί στήριζαν την ιδιαίτερη πατρίδα τους. Τα σχολεία, οι εκκλησίες, τα ορφανοτροφεία, τα παρθεναγωγεία και πολλά έργα στην Ήπειρο χτίστηκαν και συντηρήθηκαν από τους ξενιτεμένους Ηπειρώτες.
Η πρώτη φάση κυκλοφορίας των Ηπειρωτικών Ημερολογίων-Λευκωμάτων ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αι., επί Τουρκοκρατίας, συνεχίστηκαν στον 20ο αι., μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους (1913) και ολοκληρώθηκε με την κατάκτηση της Ελλάδος το 1941, στη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου πολέμου, όταν και το 1941, κυκλοφορεί το τελευταίο ημερολόγιο του «Πελασγού» του Κωνσταντίνου Σκενδέρη.
Στην πρώτη περίοδο (αλλά με την ένδειξη του καθυστερημένου) θα μπορούσε να ενταχθεί και το τελευταίο του Κ. Σκενδέρη, αυτό που εκδόθηκε το 1947, το πρώτο ουσιαστικά μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, που έμελε να ήταν και το τελευταίο της σειράς των ημερολογίων του «Πελασγού».
Η δεύτερη περίοδος άρχισε πολύ αργότερα, με τα ημερολόγια της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών (Ε.Η.Μ.) και άλλες προσπάθειες.
Στη σειρά αυτή θα προσπαθήσουμε να ξαναρίξουμε σε κυκλοφορία όλα τα προπολεμικά ηπειρωτικά ημερολόγια-λευκώματα, που σχεδόν στο σύνολό τους βρίσκονται στη Βιβλιοθήκη και στα Αρχεία του Ιδρύματος Ερευνών Ελίκρανον και σε άλλες ιδιωτικές συλλογές, όπως τη συλλογή του φίλτατου συμπατριώτη μας Παναγιώτη Κολιομιχάλη, τη συλλογή του σεβαστού Δάσκαλου εκ Καστάνιανης Πωγωνίου Ευάγγελου Θ. Πριώνη και άλλες ιδιωτικές συλλογές με τις οποίες συνεργαζόμαστε.
Ακόμη πολλά από τα Ηπειρώτικα Ημερολόγια– Λευκώματα, βρίσκονται στη βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Βορειοηπειρωτικών Ερευνών (Ημερολόγιο του «Πελασγού»), στη βιβλιοθήκη της Εταιρίας Ηπειρωτικών Μελετών, στην Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος, στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, στα αρχεία του Ε.Λ.Ι.Α. και αλλού.
***
Την αρχή, με τα όσα μέχρι τώρα έχουμε εντοπίσει, στην έκδοση των Ηπειρωτικών Ημερολογίων-Λευκωμάτων, έκανε ο Γεώργιος Κ. Γάγαρης. Το 1896, εκδίδει το Εικονογραφημένο Ηπειρώτικο ημερολόγιο «Δωδώνη» το οποίο τυπώνεται στην Αθήνα στο τυπογραφείο της «Κορίνης» και περιέχει 184 σελίδες.
Το 1899 εκδίδει το δεύτερο ημερολόγιο «Δωδώνη» το οποίο τυπώνεται στο τυπογραφείο της «Εστίας» στην Αθήνα και περιέχει από 196 σελίδες.
Το 1899, ο Χαράλαμπος Χρ. Λέσιος από τη Σέπερη Ζαγοριάς (Βορείου Ηπείρου), εκδίδει το πρώτο του ημερολόγιο, το «Ελληνικόν Ημερολόγιον ο Ηπειρώτης», στην Κωνσταντινούπολη στο τυπογραφείου του Α. Κορομηλά (Οδός Τσινέρ 11) και περιέχει 160 σελίδες.
Στη συνέχεια εκδίδει το δεύτερο ημερολόγιό του, το 1900, υπό τον τίτλο: «Ελληνικόν χρονολόγιον ο Ηπειρώτης», στο ίδιο τυπογραφείο με 160 σελίδες.
Το 1901 εκδίδει το τρίτο κατά σειρά ημερολόγιό του «Ο Ηπειρώτης»στο ίδιο τυπογραφείο του Α. Κορομηλά στη Κωνσταντινούπολη με 108 σελίδες. Δεν έχουμε εντοπίσει άλλο ημερολόγιο του Χαράλαμπου Λέσιου του Σεπεριώτη, όπως ο ίδιος αρέσκονταν να αναφέρει σε ένδειξη σεβασμού και αγάπης προς την ιδιαίτερη Ηπειρωτική του πατρίδα την Σέπερη Ζαγοριάς.
Ο Λεωνίδας Βασιλειάδης, από τη Βοστίνα (Πωγωνιανή) το 1904, εκδίδει το εικονογραφημένο ημερολόγιο «Ηπειρωτικός Αστήρ» στην Αθήνα, στο τυπογραφείο της Νομικής Λ. Χ. Βεργιανίτου (Οφθαλμιατρείου 5) και αποτελείται από 400 σελίδες. Ο Λ. Βασιλειάδης δεν εξέδωσε άλλο ημερολόγιο.
Το 1908, κυκλοφόρησε η «Ηπειρωτική Ακτίς», του Δημητρίου Ι. Εξάρχου από τον Κακόλακκο Πωγωνίου. Είναι ημερολόγιο εικονογραφημένο, κυκλοφόρησε στην Κωνσταντινούπολη και, τυπώθηκε στο τυπογραφείο του «Αριστοβούλου & Αναστασιάδου». Αποτελείται από 156 σελίδες και δεν υπήρξε συνέχεια. Την έκδοση του Ημερολογίου αφιερώνει: «Τη πεφιλημένη μοι πατρίδι ΗΠΕΙΡΩ ακραιφνούς αγάπης ελάχιστον τεκμήριον ανατίθημι» καιδηλώνει ότι τα έσοδα από τις πωλήσεις του ημερολογίου «αφιερών το προκύπτον κέρδος εις την ιεράν εκκλησίαν της κοινότητος ημών προς αγοράν ιερών εξαπτερύγων».
Το 1910, η Ηπειρώτισσα Ελπινίκη Μ. Μαυρογορδάτου[1], το γένος Τάγη, κυκλοφόρησε το ετήσιο λεύκωμα «Η Ήπειρος».Εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη, στο τυπογραφείο «Η Ανατολή» στο Πέραν, οδός Γεμενιτζή 29 κι έχει 190 σελίδες. Η ίδια το 1911, εκδίδει το δεύτερο με 220 σελίδες, στο ίδιο τυπογραφείο. Το 1912, εκδίδει το τρίτο κατά σειρά λεύκωμα, «Η Ήπειρος», με 216 σελίδες. Η διαφορά με τα δύο προηγούμενα είναι στον τίτλο, όπου αναφέρεται πια ότι, είναι «λεύκωμα εικονογραφημένον». Τυπώθηκε και αυτό στο ίδιο τυπογραφείο.
Σύμφωνα με βιβλιογραφικές αναφορές, η Ελπινίκη Μ. Μαυρογορδάτου εξέδωσε και τέταρτο λεύκωμα που, όμως, παρά την ερευνά μας δεν εντοπίστηκε σε κάποια από τις ελλαδικές βιβλιοθήκες. Οι έρευνες στις βιβλιοθήκες της Τουρκίας ή των Κωνσταντινουπολιτών στην Ελλάδα που πιθανόν να βρίσκεται το 4ο ημερολόγιο της Μαυρογορδάτου, κινούνται βραδέως.
Το 1913 οι: Σ. Γ. Παππάς, Κ. Μ. Κιουρή, Α. Γ. Νικολαϊδης εκδίδουν την «Ηπειρωτική Ψυχή», ένα ετήσιο εικονογραφημένο λεύκωμα, το οποίο είναι το πρώτο που εκδόθηκε στα ελεύθερα, πια, Ιωάννινα και τυπώθηκε στο τυπογραφείο «Ερμής» των Κ. Παπαγεωργίου και Β. Χαραλάμπη. Αποτελείται από 214 σελίδες. Το λεύκωμα αυτό αφιερώνεται: «Στη γλυκειά μας μάνα, στην αγαπημένη μας πατρίδα την ΗΠΕΙΡΟΝ τ’ αφιερώνομαι»…
«Με του Πύρρου του Βλαχάβα και του Μπότσαρη του Μάρκου
Την αθάνατη τη Δάφνη την αιματοποτισμένη
Στεφανώνουν με καμάρι την τρισδοξασμένη μάνα
Η Ολυμπιάδα η Βάσιω και του Μπότσαρη η Λένη»
Από τους τρεις συντελεστές-εκδότες, ο Σ. Γ. Παππάς (διευθυντής), αποχώρησε πριν την κυκλοφορία του λευκώματος, έτσι, ενώ στις πρώτες σελίδες του λευκώματος αναφέρεται το όνομά του ως συντελεστής, στο εξώφυλλο δεν αναφέρεται. Οι εναπομείναντες συντελεστές, Μ. Κιουρή και Α. Γ. Νικολαϊδης δεν κυκλοφόρησαν δεύτερο ημερολόγιο.
Το 1931 κυκλοφορεί το Εγκυκλοπαιδικό Ημερολόγιο «Πελασγός» του, εκ Κορυτσάς ευπατρίδη, Κωνσταντίνου Χ. Σκενδέρη. Συνέχισε την έκδοση του Ημερολογίου του για πολλά χρόνια και μπορούμε να πούμε πως ήταν το μακροβιότερο απ’ όλα τα προηγούμενα.
Το πρώτο του «Εγκυκλοπεδικόν Ημερολόγιον Πελασγού», εκδίδετε στην Αθήνα το 1931 και αποτελείτε από 192 σελίδες. Το δεύτερο, του 1932, αποτελείτε από 200 σελίδες και τυπώθηκε στο τυπογραφείο «Σφενδόνη», Μέτωνος 5, Αθήνα. Το 1933 εκδίδετε το τρίτο ημερολόγιο, τυπώνεται στο τυπογραφείο του Γεωργίου Β. Παπαγεωργίου (Βορέου 3, Αθήνα) και αποτελείται από 196 σελίδες. Στη συνέχεια κυκλοφορούν: Το 1934 το τέταρτο με 176 σελίδες, το 1935 το πέμπτο με 174 σελίδες, το 1936 έκτο με 136 σελίδες, το 1937 το έβδομο με 134 σελίδες, το 1938 το όγδοο με 125 σελίδες, το 1939 το ένατο 110 σελίδες, το 1940 το δέκατο με 112 σελίδες και το 1941 το ενδέκατο με 96 σελίδες.
Στη συνέχεια διακόπτεται η έκδοση του ημερολογίου λόγω της κατοχής και, το 1947 εκδίδετε το δωδέκατο ημερολόγιο του «Πελασγού» το οποίο είναι και το τελευταίο που εκδίδει ο Κωνσταντίνος Σκενδέρης. Στο ημερολόγιο του 1947, ο πλήρης τίτλος του είναι: Εγκυκλοπαιδικόν Ημερολόγιον «Πελασγού» Κορυτσάς. Αποτελείται από 192 σελίδες, είναι μεγαλύτερο σε σχήμα εν σχέση με τα προηγούμενα. Το ημερολόγιο «Αφιερούται εις την μνήμην των υπέρ της Βορείου Ηπείρου πεσόντων».
Ο Μιλτιάδης Αθ. Οικονομίδης και τα Ηπειρωτικά Ημερολόγιά του
Για τη ζωή και το έργο του Μιλτιάδη Αθ. Οικονομίδη δεν θα αναφερθούμε εδώ, μιας και γίνεται εκτενή αναφορά στα είδη εκδοθέντα έργα του από τις εκδόσεις «Ελίκρανον», που κυκλοφορούν υπό τον γενικό τίτλο «Άπαντα» του Μιλτιάδη Οικονομίδη. Η σειρά αυτή αποτελείται από τους τρεις πρώτους τόμους, όπου συμπεριλήφθησαν τα σπουδαία διηγήματα του Μ. Οικονομίδη όπου ο καθένας από αυτούς έχει ως υπότιτλο:
Τόμος Ι: «Άνθρωποι από τη Βόρειο Ήπειρο»,
Τόμος ΙΙ: «Ιστορίες από την Ήπειρό μου»,
Τόμος ΙΙΙ: «Αυτά που σας μολογώ γινήκανε στην Ήπειρο».
Τόμος ΙV: «Λαογραφικά και ιστορικά της πατρίδας»
Στον τέταρτο τόμο συμπεριλήφθησαν ιστορικά και λαογραφικά, κείμενα και μελέτες, για την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Πολύτσανη. Στο τέλος του τόμου υπάρχει και το «Ηπειρώτικό Γλωσσάρι» του Μιλτιάδη Οικονομίδη, όπου έχουν συμπεριληφθεί λέξεις της ηπειρώτικης διαλέκτου που με τόση ευλάβεια και μαεστρία χρησιμοποιεί στα διηγήματά του.
Οι εκδόσεις «Ελίκρανον», παραδώσανε πρόσφατα στο αναγνωστικό κοινό ένα ακόμη σπουδαίο έργο του Μιλτιάδη Οικονομίδη το οποίο, έπειτα από έναν αιώνα άγνοιας και λησμονιάς, με την παρούσα αναστατική έκδοση, επανέρχεται στο φως.
Είναι το «Εικονογραφημένον Ηπειρωτικόν Ημερολόγιον ποικίλης ύλης του έτους 1911», το πρώτο από τα δύο Ημερολόγια που εξέδωσε ο Μιλτ. Οικονομίδης. Ακολούθησε αυτό του 1914, που εκδόθηκε στην Αθήνα με εκδότη τον συμπατριώτη του, Παναγιώτη Ι. Λέκκα και τυπώθηκε στο τυπογραφείο του, εκ Δρόβιανης συμπατριώτη μας, Ιωάννου Βάρτσου, το οποίο βρισκόταν στην οδό Κολοκοτρώνη 26.
Το 1938, ο Μιλτιάδης Αθ. Οικονομίδης επανέρχεται και εκδίδει τα «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ, Ετήσιον Πανηπειρωτικόν Λεύκωμα», όπου εκδότης είναι ο ίδιος και τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Ι. Καρανάσου (Σαπφούς 4, Αθήνα).
Στο πρώτο από αυτά τα ημερολόγια, εκείνο του 1911, κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Ελίκρανον, θα βρούμε σπουδαίες μελέτες και κείμενα με ιστορικό, αρχαιολογικό, περιηγητικό, λαογραφικό, θρησκευτικό, λογοτεχνικό περιεχόμενο γραμμένα από τους σπουδαιότερους Ηπειρώτες λογοτέχνες και ιστορικούς. Σπουδαία ονόματα, που ο καθένας τους έχει χαράξει την δική του πνευματική πορεία και που η προσφορά τους στα ηπειρωτικά γράμματα είναι ανεκτίμητη.
Όλους αυτούς, ο Μιλτιάδης Αθ. Οικονομίδης κατάφερε, να τους ενώσει κάτω από την «σκέπη» του «Ηπειρωτικού Ημερολογίου του 1911». Και το αποτέλεσμα αυτής της σύμπραξης; Ένα από τα κορυφαία Ηπειρώτικα Ημερολόγια.
Ονόματα όπως: Χρ. Χρηστοβασίλης, Νικόλαος Μυστακίδης, Τάσος Βιδούρης, Γ. Χατζής Πελερέν, Ιωάννης Οικονόμου, Χ. Ρέμπελης, Ιωάννης Χαρισιάδης, Σωτήριος Παππάς, Λεωνίδας Βασιλειάδης, Σπ. Ματσούκας, Αθανάσιος Οικονομίδης, Κ. Κρυστάλλης, Μίλτος Σπυρομήλιος, Ιωάννης Βηλαράς είναι μερικοί από όσους συμπεριλήφθησαν στην εκδοτική αυτή προσπάθεια του Μιλτιάδη Αθ. Οικονομίδη.
Στο ημερολόγιο του 1911, καθώς και σε αυτό του 1914, βρίσκουμε και κάποια από τα διηγήματα και άλλα ιστορικά κείμενα του πατέρα του, Αθανασίου Οικονομίδη. Από τα όσα, κείμενα και μελέτες του Αθ. Οικονομίδη, έχουμε εντοπίσει και συγκεντρώσει, μέχρι σήμερα, μπορούμε να πούμε, χωρίς καμία επιφύλαξη, πως πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους λογίους της πατρίδας μας. Στο ημερολόγιο του 1911, πιθανόν λόγω παράλειψης, δεν υπάρχουν τα περιεχόμενά του, ενώ στο τέλος υπάρχει ο κατάλογος των συνδρομητών που από μόνος του περιέχει σπουδαίες πληροφορίες για τους ξενιτεμένους και όχι μόνον Ηπειρώτες, που σίγουρα θα απασχολήσουν τους σύγχρονους ερευνητές. Κ. Σ. Ζ.
[1] Σε κάποιες νεότερες βιβλιογραφικές πηγές η Μαυρογορδάτου αναφέρεται από τους ερευνητές ως, Μαυροκορδάτου.