Η Ελληνική Πατερική Σκέψη Ως Οδηγός για τον Ιδανικό Άρχοντα

Έρευνες-Μελέτες / Από

του Παύλου Αθ. Παλούκα
Eπίτ. Σχολικού Συμβούλου Δ.Ε.

Η ύπαρξη και λειτουργία μιας κοινωνικής ομάδας προϋποθέτει και συναρτάται με το φαινόμενο της ηγεσίας. Tres faciunt collegium, δηλαδή τρεις (τρία πρόσωπα) ποιοῦσι (συνιστῶσι) σωματείον, κατά το Ρωμαϊκό Δίκαιο1.

«Ως εκ τούτου είναι φαινόμενο παγκόσμιο και καθολικό… Οι μελετητές των κοινωνικών φαινομένων έδωσαν πρωταρχική σημασία στον λειτουργικό ρόλο των ηγετών για μια κοινωνία… Η προσωπικότητα του ηγέτη στο σύνολό της αποκτά ξεχωριστό ενδιαφέρον από τους αρχαίους ακόμη χρόνους»2.

Για τους ηγέτες και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς τους, έχουμε πληροφορίες από τα έπη του Ομήρου (και κυρίως την Ιλιάδα) και μεταγενέστερα, από τους Ηρόδοτο, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Ξενοφώντα, Ισοκράτη και άλλους.

Μετά την εμφάνιση του Χριστιανισμού, μεγάλοι εκκλησιαστικοί πατέρες και συγγραφείς (Μ. Βασίλειος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης κ.ά.) μίλησαν για τον ιδανικό ηγέτη και τις ψυχικές ιδίως αρετές, που πρέπει να κοσμούν τους άρχοντες.

ΑΡΧΟΝΤΑΣ είναι αυτός που έχει στα χέρια του την εξουσία, γενικότερα που έχει εξουσία πάνω σε άλλους˙ ο εξουσιαστής, ο κυβερνήτης μιας κοινωνίας, μιας χώρας.

ΕΞΟΥΣΙΑ είναι η δυνατότητα, ως δικαίωμα ή/και ως ισχύς, να επιβάλλει κανείς τη θέλησή του σε άλλους, να ελέγχει άτομα, ομάδες, το κοινωνικό σύνολο, χώρα κ.λπ. (Γ. Μπαμπινιώτης).

Αλλ’ όμως «οὐκ ἐῶμεν ἄρχειν ἄνθρωπον, ἀλλά τόν λόγον, ὅτι ἑαυτῷ τοῦτο ποιεῖ καί γίνεται τύραννος. Ἔστι δ’ ὁ ἄρχων φύλαξ τοῦ δικαίου, εἰ δέ τοῦ δικαίου, καί τοῦ ἴσου»3, τονίζει ο Αριστοτέλης. Με άλλα λόγια: Δεν δίνουμε την εξουσία σ’ έναν άνθρωπο, αλλά στον λόγο (λογική), επειδή οι άνθρωποι ασκούν την εξουσία για τον εαυτό τους και γίνονται τύραννοι. Ο αληθινός άρχων είναι φρουρός του δικαίου, οπότε είναι και φρουρός ἰσότητας4. «Τῶν ἀρχόντων μέν γάρ ἔργον ἐστί τούς ἀρχομένους ταῖς αὐτῶν ἐπιμελείαις ποιεῖν εὐδαιμονεστέρους»5, όπως έγραφε και ο Ισοκράτης, ο διασημότερος Αττικός ρήτορας (436-338 π.Χ.). Ο Αριστοτέλης πάλι στα «Πολιτικά» του θα διευκρινίσει: «Οὐκ ἔστιν εὖ ἆρξαι μή ἀρχθέντα»6. Δηλαδή: δεν είναι δυνατό να γίνει κάποιος καλός κυβερνήτης, αν προηγουμένως δεν μάθει να είναι καλός υπήκοος. Βασική αρχή του δημοκρατικού πολιτικού βίου, που την είχε υιοθετήσει αλλά και επισημάνει ο εξαίρετος νομοθέτης των Αθηναίων, ο Σόλων (495-406 π.Χ.).

Στο πρόσωπο λοιπόν του άρχοντα πρέπει να διακρίνει κανείς ξεκάθαρα, ότι υπάρχει η εξουσία της αγάπης, της προσφοράς και της θυσίας και όχι η αγάπη της εξουσίας. Αν επικρατεί το δεύτερο, τότε όπως έλεγε και ο Κικέρων «δεν υπάρχει θηρίο πιο άγριο απ’ τον άνθρωπο, όταν κυριευτεί από το πάθος της εξουσίας»7. Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας διατυπώνουν τις δικές τους απόψεις και κρίσεις για την εξουσία και τους άρχοντες που την ασκούν. Έτσι λ.χ. για τον Μ. Βασίλειο (πανεπιστήμονα της εποχής του), εξουσία είναι «ἔννομος ἐπιστασία» των ανθρώπων8.

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, άριστος ρήτορας και νομικός, τη διοίκηση των ανθρώπων την κρίνει ως τη δυσκολότερη εργασία, γι’ αυτό λέει ότι: «Τέχνη τό ἄρχειν ἐστίν, οὐκ ἀξίωμα μόνον, καί τέχνη τεχνῶν πασῶν ἀνωτέρα»9. Παραπλήσια είναι και η γνώμη του Γρηγορίου του Ναζιανζηνοῦ, που διατυπώνει κάπως γενικότερα για την αγωγή των ανθρώπων, λέγοντας: «Αὕτη μοι φαίνεται τῷ ὄντι τέχνη τις εἶναι τεχνῶν, καί ἐπιστήμη ἐπιστημῶν, ἄνθρωπον ἄγειν, τό πολυτροπώτατον ζῷον καί ποικιλώτατον»10.

Τη χρειαζόμαστε την εξουσία; Είναι αναγκαία και γιατί; Ναι. Καταπληκτική είναι η επιγραμματική απάντηση του έχοντος και νομικές γνώσεις αποστόλου Παύλου, που γράφει: «ἵνα ἤρεμον καί ἡσύχιον βίον διάγωμεν»11. Και η μεγάλη εκκλησιαστική (Πατριάρχης Κπόλεως 858-867) και «πολιτική» μορφή, ὁ Μέγας Φώτιος, με άλλη αφορμή λέει πως ο σκοπός της ύπαρξης του άρχοντα είναι: η αλήθεια, η πραότητα και η δικαιοσύνη12.

Ο βαθύτατα Κοινωνικός Εργάτης και αγωνιστής Ιωάννης ο Χρυσόστομος, θέλοντας να τονίσει τη χρησιμότητα της παρουσίας των αρχόντων (από τους οποίους, όμως, και διώχτηκε ανηλεώς και εξορίστηκε), χρησιμοποιεί και απόδειξη «διά τῆς εἰς ἄτοπον ἀπαγωγῆς» και λέει: Ας υποθέσουμε πως καταργήσαμε την εξουσία και τους άρχοντες. Τότε θα δημιουργηθεί μια γενική αναστάτωση, μια αναρχία13. Αυτό ακριβώς «διδάσκει και η καθημερινή κοινωνική πείρα, πως ο φόβος των αρχόντων είναι χρήσιμος»14. Η εξουσία, λοιπόν, και οι άρχοντες που την ασκούν είναι για το καλό της ανθρώπινης κοινωνίας και μας «γίνονται μεγάλοι ευεργέτες», όπως λέει και ο ιερός Χρυσόστομος15.

Πάντοτε, όμως, θα έχουμε υπόψη τη βασικότατη αρχή και υποχρέωση που πρέπει να τηρείται, ότι δηλαδή οι άρχοντες είναι στην εξουσία όχι για να τυραννούν, να καταδυναστεύουν και να καταπιέζουν το λαό και τα δικαιώματά του, αλλά να τον διακονούν και να τον υπηρετούν, θυσιαζόμενοι υπέρ αυτού, και να «διορθώνουν τον πολιτικό-κοινωνικό μας βίο»16. Έτσι η «ἀρχή (τον)ἄνδρα δείκνυσι»17, δηλαδή η διαχείριση της εξουσίας δείχνει το ποιόν του ανθρώπου, όπως έλεγε και ο σοφός Πιττακός ο Μυτιληναίος (7ος-6ος π.Χ. αι.).

Αν δεν έχουμε την εξουσία υποχρεωτικά θα πέσουμε στην πολυαρχία, η οποία «οὐκ ἀγαθόν πολυκοιρανίη»18 (η πολυαρχία δεν είναι καλό), όπως τόνιζε ο ποιητής μας Όμηρος. Αύτη (δηλ. η πολυαρχία) θα επιφέρει την αναρχία. Aλλά «η αναρχία σε όλες τις περιπτώσεις είναι κακό και δημιουργεί σύγχυση»19 στην κοινωνία των ανθρώπων, παρατηρεί ο ιερός Χρυσόστομος. Το είχε υπερτονίσει και ο αρχαίος τραγικός ποιητής Σοφοκλής στην «Αντιγόνη»: «Ἀναρχίας δέ μεῖζον οὐκ ἔστιν κακόν˙/αὕτη πόλεις ὄλλυσιν, ἥδ’ ἀναστάτους / οἴκους τίθησιν»20. Δηλαδή, δεν υπάρχει πιο μεγάλο κακό από την αναρχία. Αυτή και πολιτείες καταστρέφει (χαλνά) και σπίτια ρημάζει. Το ίδιο είχε υποστηρίξει και ο Αθηναίος σοφιστής Αντιφών: «Ἀναρχίας δ’ οὐδέν κάκιον ἀνθρώποις»21.

Και άλλοι πατέρες που αγωνίστηκαν για το λαό και την λύση των κοινωνικών τους προβλημάτων, καθώς και τη διασφάλιση των δικαιωμάτων τους, υποστήριξαν αυτή τη διαπίστωση του Χρυσοστόμου (ότι δηλ. η πολυαρχία γεννά την αναρχία που είναι κακό με επιπτώσεις στην κοινωνία) και επεσήμαναν ότι «γέγονεν ἀναρχία ἡ πολυαρχία»22.

Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος διευκρινίζει έτι περαιτέρω, ότι «ἡ μέν ἀταξία ἀναρχίας ἐστί γνώρισμα, ἡ δέ τάξις τόν ἡγεμονεύοντα δείκνυσι»23, και αλλού τονίζει: «Τό τε ἄναρχον ἄτακτον˙ καί τό πολύαρχον στασιῶδες, καί οὕτως ἄναρχον, καί οὕτως ἄτακτον»24.

Από την παλαιοδιαθηκική εποχή ακόμη, ο προφήτης Ζαχαρίας (6ος π.Χ. αι.) αναφέρει το αποτέλεσμα αυτό της αναρχίας25, και μας το θυμίζει και ο Θεοδώρητος Κύρου26: «Καί εἶπον˙ … καί τά κατάλοιπα κατεσθιέτω ἕκαστος τάς σάρκας τοῦ πλησίον αὐτοῦ»27.

Για τον άρχοντα, όμως, ο ιερός Χρυσόστομος θα επισημάνει και κάτι άλλο σημαντικό: Ο ανόητος, ο θρασύς και κακός άρχοντας δεν είναι κατάλληλος για άρχοντας, και είναι κάτι πολύ χειρότερο από την αναρχία28.

Ποιος είναι τελικά ο ιδεώδης και καλός άρχοντας;

Είναι αυτός που έχει πατριωτικό φρόνημα, ήθος και μόρφωση, γνώση των προβλημάτων της κοινωνίας, αλλά και να έχει περάσει και αυτός από το «σχολείο της ζωής» (π.χ. να έχει εργαστεί ως αγρότης ή επαγγελματίας ή ως …, να γνωρίζει τα οικονομικά και ηθικοκοινωνικά προβλήματα του λαού που θα κυβερνήσει κ.ά.)˙ να είναι εργατικός, εύστροφος, δίκαιος και πρακτικός άνθρωπος, γιατί η πολιτεία ασχολείται κυρίως με υλικά πράγματα, και γι’ αυτό θα πρέπει να έχει αναπτυγμένο πρακτικό πνεύμα και να δίνει πρακτικές λύσεις (καλές είναι οι θεωρίες, οι στατιστικές, οι δημοσκοπήσεις κ.λπ, αλλ’ από μόνες τους δεν φέρουν αποτέλεσμα). Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος ορίζει ως εξής τη σχέση θεωρίας και πράξης: «Πρᾶξις ἐπίβασις θεωρίας»29. Δηλαδή, η βάση της θεωρίας είναι η πράξη.

Άλλος παράγοντας που συμβάλλει στη σωστή άσκηση της εξουσίας είναι η εκλογή αρίστων συνεργατών του (υπουργών, βουλευτών, γραμματέων κ.ά.) με αντικειμενικά και αξιολογικά κριτήρια. Αυτή η εκλογή ενός τέτοιου επιτελείου έχει τεράστια αξία. Γιατί, όπως λέει και ο πατέρας της εκκλησίας Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης30 (4ος-5ος μ.Χ. αι.), αν θέλει ο άρχοντας να εξουσιάσει χωρίς τις απαραίτητες προϋποθέσεις, τότε θα πάθει και αυτός ό,τι και ο οδηγός της άμαξας, δηλαδή και ο ίδιος θα σκοτωθεί και την άμαξα (δηλ. την πολιτεία) θα καταστρέψει. Ή, όπως παρατηρεί ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, «τί ωφελεί αν ο καπετάνιος είναι καλός, αλλά χρησιμοποιεί πονηρούς κωπηλάτες;»31.

Ο Ισοκράτης συμβούλευε τον άρχοντα: «αν πάρεις εξουσία, μη χρησιμοποιείς κανέναν φαύλο στη διοίκηση˙ επειδή για τα δικά του αδικήματα, εσένα θα κατηγορήσουν»32.Προσέτι να μη μας διαφεύγει, ότι ο πολιτικός άρχοντας δεν θα πρέπει να είναι δημοκόπος, λαοπλάνος, δημαγωγός (δυστυχώς πολλοί υπήρξαν και υπάρχουν στην πολιτική!). Να μην προσπαθεί να κερδίσει την εμπιστοσύνη του λαού με απατηλά μέσα. «Οι δημαγωγοί μπορούν τότε να σύρουν το λαό στην ανομία και στο έγκλημα και να φέρουν την αναρχία», όπως πολύ εύστοχα έγραψε ο αξιόλογος λογοτέχνης και ακαδημαϊκός Παντελής Πρεβελάκης (1909-1986). Ο κωμικός Αριστοφάνης σκωπτικά για τη δημαγωγία έγραψε, ότι: «Η δημαγωγία (το κομματαρχιλίκι) δεν χρειάζεται μόρφωση, χαρακτήρα, αλλά αγραμματοσύνη και παλιανθρωπιά»33.

Επίσης, και άλλα ηθικά προσόντα που είναι αξιολογικά πρώτα, πρέπει να κοσμούν την προσωπικότητα του άρχοντα.

Το ήθος, γιατί διαφορετικά θα διοχετεύσει όλες τις ικανότητές του στην αδικία κ.λπ. και γενικά στο κακό, και θα καταντήσει δημόσιος κίνδυνος. Να έχει την αίσθηση της υποτέλειας, δηλαδή να υπακούει στους νόμους («οἱ δέ ἄρχοντες δοῦλοι τοῦ νόμου…»)34 και στο σύνταγμα της πολιτείας και να μην κάνει του κεφαλιού του. «Ἄρχοντες γάρ ἀρχόντων εἰσίν οἱ νόμοι»35, τονίζει ο Χρυσόστομος.

Να έχει αυτοπειθαρχία, γιατί, λογικά, αν δεν μπορεί να διευθύνει την ψυχή του, να έχει άψογο βίο, να δαμάζει τα πάθη του, όπως λ.χ. της αρχομανίας, της ψευδολογίας, της απάτης, της κλεπτομανίας, της φιλοχρηματίας, της πολυτέλειας, της οινοποσίας, της ροπής προς την ανηθικότητα κ.ά., πώς θα μπορέσει να διευθύνει την ανθρώπινη κοινωνία και να λύνει τα προβλήματά της; Ο Μ. Φώτιος μάλιστα διευκρινίζοντας προσθέτει: οι υπήκοοι δεν ανέχονται να υπακούουν σ’ ένα δούλο των παθών του36.

Μαζί με την αυτοπειθαρχία χρειάζονται ακόμη: η γενναιότητα, η τόλμη και η παρρησία, προσέτι δε και η δικαιοσύνη, γιατί διαφορετικά θα κυριαρχεί η υποκειμενικότητα και το συμφέρον του «κατεστημένου» (όπως συνήθως λέμε σήμερα). Χωρίς δικαιοσύνη, φυγαδεύεται η ειρήνη από την κοινωνία και επικρατούν: αναστάτωση, αυταρχία, αγανάκτηση, βλασφημίες, ακόμη δε και εγκληματικές ενέργειες. «Γι’ αυτό ο πολιτικός, κατά τον Πλούταρχο, είναι αριστοτέχνης και δημιουργός ευνομίας και δικαιοσύνης»37.

Αρκεί να αναφερθούμε μόνο στο πρόβλημα της αβάσταχτης φορολογίας. Ένα πρόβλημα, το οποίο και σήμερα με την ανήθικη, άδικη, υπερβολική και παράλογη οικονομική/φορολογική πολιτική, που «τσάκισε» κυριολεκτικά όλους μας, έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα οι «θέσεις» του Μ. Βασιλείου, που διαμαρτυρόταν συνεχώς για τους βαρείς φόρους που επέβαλε το κράτος στους πολίτες και τις καταχρήσεις της πολιτικής εξουσίας σε βάρος των ταλαίπωρων πολιτών. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα ακόλουθα:

Για τους βαρείς φόρους που επέβαλε το κράτος στους κατοίκους της Ταυρίδας, οι οποίοι εργάζονταν στα ορυχεία, ο Μ. Βασίλειος διαμαρτυρήθηκε στις Αρχές ως εξής: Μη βάζετε τόσο βαρείς φόρους στους ανθρώπους αυτούς, γιατί θα αποκάμουν αμέσως. Αφήστε τους, και μακροπρόθεσμα θα εξυπηρετήσουν το κράτος38.

Αλλά και πόσα άλλα διαβήματα δεν έκανε ο Μ. Βασίλειος προς τις Ρωμαϊκές Αρχές, από τα οποία καταδεικνύεται το βαθύ αίσθημα αλληλεγγύης, που έτρεφε προς όλους τους αναξιοπαθούντες, τόσο τους Χριστιανούς, όσο και τους εθνικούς. Εισηγείται π.χ. στις Αρχές να εξαιρούνται οι φτωχοί από τους φόρους, καθώς και η περιουσία της Εκκλησίας, δηλαδή η γη που καλλιεργεί, γιατί η Εκκλησία συντηρώντας τους φτωχούς, επιτελεί έργο κοινωνικό, το οποίο δε μπορεί να αγνοεί το κράτος39. Ό,τι ακριβώς συμβαίνει και σήμερα στην πατρίδα μας, όπου φορολογείται η Εκκλησία, παρότι επιτελεί αξιοθαύμαστο κοινωνικό έργο συντηρώντας στη ζωή χιλιάδες ανθρώπινες ψυχές.

Με λίγα λόγια: Δεν ζητάμε τους αναμάρτητους (όπως έλεγε και ο Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης) -ούτε εμείς οι αρχόμενοι πολίτες είμαστε αναμάρτητοι και άγιοι- αλλά όσους έχουν «μέγιστα κατορθώματα καί ἐλάχιστα ἐλαττώματα»40. Δεν είναι όμως αρκετό, ο άρχοντας να μην έχει κακίες και ελαττώματα για να ωφελήσει, πρέπει δε να έχει και πολλές αρετές και τεχνικές και οικονομικές δυνατότητες και γνώσεις, για να κάνει το καλό και να προσφέρει στους πολίτες, διεπόμενος από φιλάνθρωπο πνεύμα.

Για μια όμως ελληνική ορθόδοξη κοινωνία, την οποία και διακυβερνούν οι άρχοντες, χρειάζονται και άλλα προσόντα να έχουν αυτοί:

Να είναι ευσεβείς και να σέβονται τα θρησκευτικά δικαιώματα των ορθοδόξων πολιτών και την Ορθόδοξη Εκκλησία (όπως ορίζει και το Σύνταγμα), και για έναν λόγο παραπάνω, για το ότι δηλαδή αυτή είναι συνυφασμένη με τους κοινωνικούς και εθνικούς αγώνες υπέρ της ελευθερίας των Ελλήνων και της πίστεώς τους. Έτσι θα εξασφαλίσουν και τη βοήθεια του Θεού, που είναι δεδομένη και διαπιστωμένη ιστορικά για το ελληνικό γένος μας. Σε αντίθετη περίπτωση θα συμβεί αυτό που λέει ο προφήτης Ησαΐας: «Οι αμαρτίες σας, όμως, υψώνουν τείχος ανάμεσα σε σας και στο Θεό σας κι οι ανομίες σας τον έκρυψαν μακριά σας, τόσο που να μη σας ακούει. Τα χέρια σας έχουνε μ’ αίμα λερωθεί και με την ανομία τα δάκτυλά σας˙ ψέματα λεν’ τα χείλη σας, και αδικίες η γλώσσα σας…»41.

Ο λόγος του ανατέμνει το παρόν (σαν να είναι «παρών»), αφού οι αμαρτίες των αρχόντων σήμερα συνίστανται σε ψευδολογίες, απάτες και οικονομικές επιβαρύνσεις, που οδήγησαν πολλές χιλιάδες συνανθρώπων μας σε αυτοκτονία˙ σε ψήφιση νόμων (κάνοντας κατάχρηση της εξουσίας τους) αντιεκκλησιαστικών, αντικοινωνικών και ανήθικων (λ.χ. αλλαγής φύλου, συμφώνου συμβίωσης ομοφύλων με συνέπεια τον κλονισμό της οικογενείας, αμβλώσεων, πλειστηριασμών σπιτιών κ.ά.).

Από τον άρχοντα και τους συνάρχοντες, μέσα σε μια χριστιανική κοινωνία, που προϋποθέτει, και κατά το Σύνταγμα και την λογική, και τη δική τους χριστιανική ιδιότητα, και όχι την με καύχηση πολλάκις διατυμπανιζόμενη αθεΐα τους, που στηρίζεται στις απαιτήσεις της υλιστικής μαρξιστικής ιδεολογίας, περιμένουμε να διέπονται και από πνεύμα αυτοθυσίας. Η εξουσία πρέπει να είναι ένας διαρκής αγώνας με αυτοθυσία.

Ο μέγας κοινωνιολόγος ιεράρχης Βασίλειος υπενθυμίζει για τους άρχοντες τα λόγια του Χριστού: «Αν κανείς θέλει να είναι πρώτος, πρέπει να είναι ο τελευταίος απ’ όλους και υπηρέτης όλων»42, που πρώτος μάλιστα, όχι μόνο τα εδίδαξε, αλλά και τα εφάρμοσε στην τριετή δράση Του. Και αλλού αναφέρει για το ιδεώδες του χριστιανού άρχοντα/ηγέτη και πάλι τον λόγο του Κυρίου, που είπε: «Να θυσιάσει τη ζωή του για τους φίλους του»43.

Κι εμείς θα προσθέταμε, ότι ο άρχοντας, τελικά, για να είναι ιδεώδης, θα πρέπει να εφαρμόσει τη συμβουλή του αποστόλου των εθνών Παύλου, που έλεγε βέβαια για τον Τιμόθεο, αλλά ισχύουν για όλους μας και μάλιστα για τον άρχοντα: «Τύπος γίνου των πιστών»44. Δηλαδή να γίνεσαι υπόδειγμα των πιστών (με τη συμπεριφορά, την αγάπη, την αγαθή διάθεση, την καλοσύνη, την αγνότητα…). Ο «ἄρχων ἀγαθός οὐδέν διαφέρει πατρός ἀγαθοῦ»45, κατά την εύστοχη επισήμανση του ιστορικού Ξενοφώντα, ο οποίος πάλι σε άλλο σημείο παρατηρεί: «Οὐ τόν ἄρχοντα τῶν ἀρχομένων πονηρότερον προσήκει εἶναι»46. Διαφορετικά θα συμβαίνει αυτό που τονίζει ο Μ. Βασίλειος: «Τά τῶν ἀρχόντων κακά, συμφορά τοῖς ἀρχομένοις γίνεται»47.

Τέλος, όπως τόνιζε και ο μεγάλος παιδαγωγός και μεταρρυθμιστής της Παιδείας, Ευάγγελος Παπανούτσος, «η ηγεσία, είναι μορφή παιδαγωγίας, συγγενής έννοια, φυσική και αναγκαία απόληξη κάθε γνήσιας ηθικής ενέργειας». Και πρόσθετε: «Η ηγεσία, όπως ασκείται σήμερα στον κόσμο, απέχει πολύ από την Ηθική. Αυτό όμως είναι το προσωπείο της ηγεσίας, όχι το αληθινό πρόσωπό της. Ο αληθινός ηγέτης, όταν με αυτά που λέει και προπαντός με αυτά που κάνει, εμποδίζει να φθείρονται οι υγιείς δυνάμεις του τόπου και ανοίγει το δρόμο στους ανθρώπους για να καλυτερέψουν και να ανυψώσουν τη ζωή τους, αυτό ακριβώς κάνει: παιδαγωγεί»48.

Ας «καθρεπτισθούν» λοιπόν οι άρχοντες της πολιτείας, και μάλιστα οι σημερινοί, κι ας βγάλουν τα συμπεράσματά τους˙ ας πάρουν τα μηνύματα και ας αναδιπλωθούν, αλλάζοντας ριζηδόν την αντικοινωνική, ανήθικη, αντεθνική, αντιεκπαιδευτική, ανθελληνική και αντιχριστιανική τους έως σήμερα στάση τους, αλλά και την επώδυνη αντεργατική, φορολογική, «ενφιακή», «εφκατική», πλειστηριαστική, εξαθλιωτική και φτωχοποιητική πολιτική επιδρομή στους ήδη εξαθλιωμένους πολίτες. Τότε και οι πολίτες θα τους σέβονται, αφού, κατά τον Ευριπίδη, «σέβειν τούς κρατοῦντας ἀρχαῖος νόμος»49.

Την ευθύνη βέβαια την έχουν και οι ψηφοφόροι πολίτες, οι οποίοι πρέπει να ψηφίζουν και να στέλνουν μέσα στο Κοινοβούλιο:

  • Ανθρώπους ικανούς και με τα προσόντα που αναφέραμε πιο πάνω
  • ολοκληρωμένες προσωπικότητες, αδιάβλητες ηθικά, πολιτικά και οικονομικά (απ’ οποιοδήποτε χώρο, ακαδημαϊκό, πανεπιστημιακό, επαγγελματικό κ.λπ.)
  • πρόσωπα που έβγαλαν το «πανεπιστήμιο της ζωής», δούλεψαν σκληρά για τον «επιούσιο» στη ζωή τους, ξέρουν από αγροτικά, επαγγελματισμό κ.λπ., και είναι καταξιωμένοι στην κοινωνία, ώστε να μην επιδιώκουν την εκλογή τους ως βουλευτές μόνο για βιοποριστικούς λόγους˙
  • επιστήμονες με ήθος και επαρκείς γνώσεις περί τα οικονομικά και άλλα, ως και άριστους τεχνοκράτες της πατρίδας μας˙
  • τέλος, Έλληνες πατριώτες και χριστιανούς που να έχουν μεγάλη ευαισθησία σε θέματα ελληνοχριστιανικής παιδείας και αγάπη προς την Ορθόδοξη Εκκλησία μας, τη «Σκέπη και Σώτειρα του Γένους μας».

Παραπομπές

  1. «Κατά τό Ρωμαϊκόν Δίκαιον διά τήν σύστασιν σωματείου ἀπῃτεῖτο ἡ σύμπραξις τουλάχιστον τριῶν προσώπων» Μιχαήλ Ι. Ιατρού (1972), «Πόθεν καί διατί» – Ειδική Εγκυκλοπαίδεια. Έπαινος Ακαδημίας Αθηνών, εν Αθήναις σελ. 541. Κλεομένους Σ. Κουτσούκη, «Οι Αρετές Εκκλησιαστικών και Κοσμικών αρχόντων από τον Ισίδωρο Πηλουσιώτη ως τον Ευγένιο τον Αιτωλό», στο: Πρακτικά (επιμέλεια: Π. Βλάχος): Ὅσιος Εὐγένιος ὁ Αἰτωλός καί αἱ σχολαί τῶν Ἀγράφων ἐπί τουρκοκρατίας, 2014, σελ. 383.
  2. Κλεομένους Σ. Κουτσούκη, ό.π., σελ. 383.
  3. Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, Ε, 11, 1.134 Α, 41.
  4. Μετάφραση Μάριου Πλωρίτη στο: Έρως ελευθερίας και δημοκρατίας, εκδ. Καστανιώτη, Β΄ έκδ., Αθήνα 1993, 341, 845.
  5. Περί Ειρήνης, 91.
  6. Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 2, 1.277Β, 13.
  7. Πλούταρχος, Κικέρων XLVI: «Ὡς οὐδέν ἀνθρώπου θηρίον ἐστίν ἀγριώτερον ἐξουσίαν πάθει προσλαβόντος».
  8. Migne PG 31, 389 Β. Ν. Θ. Μπουγάτσου, Κοινωνική διδασκαλία Ελλήνων Πατέρων, τόμ. Ι, έκδ. 2α ΕΠΤΑΛΟΦΟΣ, Αθήνα 1988, σελ. 220, αρ. 446.
  9. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ὑπόθεσις τῆς πρός Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς ΙΕ΄, γ, Migne PG 61, 506. N. Θ. Μπουγάτσου, .π., τ. ΙΙ, εκδ. Αποστ. Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1982, σελ. 331, αρ. 1763.
  10. Γρηγορίου Ναζιανζηνού, Λόγος Β΄. Ἀπολογητικός τῆς εἰς τόν Πόντον φυγῆς… ΙΣΤ΄, PG 35, 625Α. Migne PG 95, 1541 D. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τόμ. Ι, σελ. 309, ἀρ. 765.
  11. Α΄ Τιμόθ. 2, 2. Επαναλαμβάνεται και σε λατρευτική ευχή της Εκκλησίας από τον Μ. Βασίλειο, που αναφέρεται στους άρχοντες του λαού (πολιτειακές αξίες). Πρβλ. Ι. Χρυσοστόμου, Migne PG, 62, 531. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙ, σελ. 386, αρ. 1874.
  12. Β. Λαούρδα, Φωτίου Ομιλίαι, Θεσ/νίκη 1959, 180, 10. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τόμ. ΙΙΙ, εκδ. Αποστολ. Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθ. 1984, σελ. 342, αρ. 3065.
  13. Migne PG 49, 81. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙ, σελ. 26, αρ. 1138 και σελ. 265, αρ. 1649.
  14. Migne PG 49, 81. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙ, σελ. 26, αρ. 1138.
  15. Migne PG 60, 617. N. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙ, σελ. 265, αρ. 1649.
  16. Migne PG 61, 507. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙ, σελ. 332, αρ. 1765.
  17. Πιττακού. Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, Α, 77. Υπάρχει και η γραφή: «ἀρχή ἄνδρα δείξει» (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια V1, 16).
  18. Ομήρου Ιλιάδα, Β 204.
  19. Migne PG 60, 615. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. II, σελ. 264, αρ. 1645 και σελ. 429, αρ. 1939. Ι. Χρυσοστόμου, Ἑρμηνεία εἰς τήν πρός Ἑβραίους ἐπιστολήν ΛΔ΄, α΄, PG 63, 231-232: «Κακόν μέν ἡ ἀναρχία πανταχοῦ, καί πολλῶν ὑπόθεσις συμφορῶν, καί ἀρχή ἀταξίας καί συγχύσεως…».
  20. Σοφοκλής, Αντιγόνη 672-674.
  21. Αντιφών, απόσπασμα 61, Diels.
  22. Migne PG 63, 177 C. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. Ι, σελ. 297, αρ. 700. Μάξιμος ο Ομολογητής, Migne PG 91, 452 A. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙΙ, σελ. 316, αρ. 2994.
  23. Μ. Αθανασίου, Λόγος κατά Ἑλλήνων 38, PG 25, 76 B-D. Ιωάν. Δαμασκηνού, Ιερά Παράλληλα, Α΄, κβ΄, PG 95, 1209 C. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. Ι, σελ. 312, αρ. 798.
  24. Γρηγορίου Ναζιανζηνού, Λόγος ΚΘ΄, Θεολογικός Γ΄, β΄, PG 36, 76 AB.
  25. Ζαχαρίας, 11, 9.
  26. Migne PG 83, 684 Β. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙΙ, σελ. 227-228, αρ. 2760.
  27. Ζαχαρίας, 11, 9.
  28. Migne, PG 63, 231. N. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙ, σελ. 429, αρ. 1939.
  29. Migne PG 35, 649 Β. Λόγος Δ΄, παράγρ. 113. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. Ι, σελ. 291, αρ. 686.
  30. Migne PG 78, 1468 C. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙΙ, σελ. 148, αρ. 2480.
  31. Migne PG 91, 777 A. N. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. Ι, σελ. 305, αρ. 736.
  32. Προς Δημόνικον, 37.
  33. Αριστοφάνης, Ιππής 191 (Οικέτης).
  34. Πλάτων, Νόμοι 715d.
  35. Ι. Χρυσόστομος, Migne PG 54, 595. N. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙ, σελ. 123, αρ. 1343. Πρβλ. Μ. Βασίλειος, Migne PG 95, 1289 C. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. Ι, σελ. 306, αρ. 755. «Και ο μη χριστιανός βυζαντινός ιστορικός Θεμίστιος γράφει: ο αυτοκράτορας πρέπει να είναι “νόμος έμψυχος”», στο: Ν. Θ. Μπουγάτσου, Η πολιτική ζωή και σκέψη των Ελλήνων Πατέρων, εκδ. Μήνυμα, Αθήνα 1986, σελ. 79, υποσημ. 121.
  36. Μεγάλου Φωτίου, Επιστολαί, 234, εκδ. Ι. Ν. Βαλέττα, Λονδίνον 1864, Ν. Θ. Μπουγάτσος, ό.π., τ. ΙΙΙ, σελ. 350, αρ. 3105. Από τα πολλά συγγράμματά του, μεταξύ των οποίων κριτικές αρχαίων και χριστιανών συγγραφέων, ξεχωρίζουν τα λεγόμενα «Αμφιλόχεια». Σ’ αυτά ανήκει και η πολυσέλιδη επιστολή του προς τον ηγεμόνα της Βουλγαρίας Μιχαήλ, που φέρει τον τίτλο: «Τί ἐστιν ἔργον ἄρχοντος». Αυτή γράφηκε το 865-866 μ.Χ. και αναφέρεται στις αρετές με τις οποίες πρέπει να κοσμείται κυρίως ο κοσμικός άρχοντας (μιας και απευθύνεται στον τότε βασιλιά της Βουλγαρίας Μιχαήλ). Κυκλοφόρησε υπό μορφή βιβλίου: Φωτίου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Ο Ηγεμών (Μετάφραση-σχόλια: Ιωάννης Πλεξίδης), εκδόσεις «Αρμός», Αθήνα 2007.
  37. Πλούταρχος, Πολιτικά παραγγέλματα, 807 C.
  38. Μ. Βασιλείου, Επιστολή 110, P.G. 32, 203 B.
  39. M. Βασιλείου, Επιστολή 74, Προς Μαρτινιανόν, P.G. 32, 169 B.
  40. Migne PG 78, 960 C. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙΙ, σελ. 139, αρ. 2450. Βλ. και Κλεομ. Κουτσούκη, ό.π., σσ. 385-391.
  41. Ησαΐα 59, 2-3.
  42. Μάρκ. 9, 35.
  43. Ιωάν. 15, 13. Χρυσόστομος, Migne PG 49, 413. Ν. Θ. Μπουγάτσου, ό.π., τ. ΙΙ, σελ. 35, αρ. 1170.
  44. Α΄ Τιμόθ. 4, 12.
  45. Ξενοφώντος, Κύρου Παιδεία, 8, 1, 1.
  46. Ξενοφώντος, Κύρου Παιδεία, 7, 5, 83.
  47. Μ. Βασιλείου, Ἠθικοί Λόγοι. Λόγος ΚΔ΄. Περί τιμῆς γονέων καί γήρως καί νεότητος 3, PG 32, 1380 C.
  48. Σπύρου Εργολάβου, «Η ηγεσία απέχει πολύ σήμερα από τον ηθική!», στην τοπική εφημερίδα Ιωαννίνων «Πρωϊνός Λόγος», 22-11-2018, σελ. 1 και 7. Γράφει ο Σπ. Εργολάβος, ότι διατηρεί ζωντανές αρκετές σκέψεις από τη φοιτητική του ζωή: «Στα μαθήματα που παίρναμε, κάθε εβδομάδα, στο Μορφωτικό Σύλλογο “Αθήναιον”, υπό την εμπνευσμένη καθοδήγηση του μεγάλου παιδαγωγού και τελευταίου -μετά το Δελμούζο, το Γληνό και τον Τριανταφυλλίδη- μεταρρυθμιστή της Παιδείας, Ευάγγελου Παπανούτσου, οφείλω αρκετές από τις εμπειρίες και πνευματικές κατακτήσεις της φοιτητικής μου ζωής. Ένα από αυτά ήταν αφιερωμένο στο θέμα της κάθε μορφής ηγεσίας: της πολιτικής, της πνευματικής και της εκκλησιαστικής».
  49. Ευριπίδης. Στοβαίος 4, 2, 2.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Σταχυολόγηση γνωμών Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων κ.ά. για τον ιδανικό άρχοντα, το άρχειν και άρχεσθαι  και τον αρχόμενο

Επιμέλεια: Παύλου Αθ. Παλούκα

Α΄. Ο ΙΔΑΝΙΚΟΣ ΑΡΧΩΝ

κατά τους Αρχαίους Έλληνες Συγγραφείς

1. «Τόν ἄρχοντα τριῶν δεῖ μεμνῆσθαι˙ πρῶτον μέν ὅτι ἀνθρώπων ἄρχει, δεύτερον ὅτι κατά νόμους ἄρχει, τρίτον ὅτι οὐκ ἀεί ἄρχει» [Ἀγάθων, Ἀθηναίος τραγικός ποιητής (445;-401 π.Χ.), Στοβαίου Ἀνθολόγιον, ΜΣτ΄, 24, Αρσενίου, Αποφθέγματα 5, 90 C].

Σε νεοελληνική απόδοση: Ο άρχων πρέπει να μη λησμονεί ποτέ τρία πράγματα: Πρώτον, ότι κυβερνά ανθρώπους, δεύτερον, ότι κυβερνά σύμφωνα με τους νόμους, τρίτον, ότι δεν θα κυβερνά για πάντα (Χρ. Θεοδωράτος, Γεωργιάδης).

2. «Τό δ’ ἄριστον οὐ τούς νόμους ἐστίν ἰσχύειν ἀλλ’ ἄνδρα τόν μετά φρονήσεως βασιλικόν» [Πλάτων, Πολιτικός, 294Α (Ξένος)].

Σε νεοελληνική απόδοση: Το άριστο είναι να ισχύουν όχι οι νόμοι, αλλ’ ο βασιλικός άνδρας ο προικισμένος με σύνεση (Η. Λάγιος, Ζαχαρόπουλος, 1955).

3. «Καί πάντα ποιοῦσι τοῖς ἔμφροσιν ἄρχουσιν οὐκ ἔστιν ἁμάρτημα, μέχριπερ ἄν ἕν μέγα φυλάττωσι, τό μετά νοῦ καί τέχνης δικαιότατον ἀεί διανέμοντες τοῖς ἐν τῇ πόλει σώζειν τε αὐτούς οἷοί τε ὦσιν καί ἀμείνους ἐκ χειρόνων ἀποτελεῖν κατά τό δυνατόν» [Πλάτων, Πολιτικός, 297Α, (Ξένος)].

Σε νεοελληνική απόδοση: Οι συνετοί άρχοντες μπορούν να κάνουν όλα χωρίς να κινδυνεύουν να πέσουν σε πλάνη, εφόσον μπορούν να φυλάγουν ένα μεγάλο κανόνα: να απονέμουν σε κάθε ευκαιρία στους πολίτες τελειότατη δικαιοσύνη με νου και τέχνη και να είναι ικανοί να τους σώζουν και να τους καθιστούν, όσο το δυνατόν, από χειρότερους καλύτερους(Η. Λάγιος, Ζαχαρόπουλος, 1955).

4. «Τούς ἄρχοντας λεγομένους νῦν ὑπηρέτας τοῖς νόμοις ἐκάλεσα οὔ τι καινοτομίας ὀνομάτων ἕνεκα, ἀλλ’ ἡγοῦμαι παντός μᾶλλον εἶναι παρά τοῦτο σωτηρίαν τε πόλει καί τοὐναντίον. Ἐν ᾗ μέν γάρ ἄν ἀρχόμενος ᾖ καί ἄκυρος νόμος, φθοράν ὁρῶ τῇ τοιαύτῃ ἑτοίμην οὖσαν˙ ἐν ᾗ δέ ἄν δεσπότης τῶν ἀρχόντων, οἱ δέ ἄρχοντες δοῦλοι τοῦ νόμου, σωτηρίαν καί πάνθ’ ὅσα θεοί πόλεσιν ἔδοσαν ἀγαθά γιγνόμενα καθορῶ» (Πλάτων, Νόμοι, Δ΄, 715C).

Σε νεοελληνική απόδοση: Αυτούς που λέγονται άρχοντες, τους ονόμασα υπηρέτες των νόμων, όχι για να χρησιμοποιήσω καινούργιες λέξεις, αλλά επειδή νομίζω, ότι πάνω από καθετί άλλο, απ’ αυτό μπορεί να σωθεί μια πόλη ή να καταστραφεί. Σ’ όποιαν δηλαδή πόλη ο νόμος υποτάσσεται και ακυρώνεται από τους άρχοντες, βλέπω πολύ γρήγορη την καταστροφή της. Σ΄ όποιαν όμως πόλη ο νόμος είναι απόλυτος κυρίαρχος των αρχόντων και οι άρχοντες δούλοι του νόμου, βλέπω καθαρά ότι υπάρχει σωτηρία κι όλα τα καλά που έχουν δώσει οι θεοί στις πόλεις (Β. Μοσκόβης, Χ. Καρατζάς, 1988).

5. «Οὐκ ἐῶμεν ἄρχειν ἄνθρωπον, ἀλλά τόν λόγον, ὅτι ἑαυτῷ τοῦτο ποιεῖ καί γίνεται τύραννος. Ἔστι δ’ ὁ ἄρχων φύλαξ τοῦ δικαίου, εἰ δέ τοῦ δικαίου, καί τοῦ ἴσου» [Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια (334-330 π.Χ.), Ε, 11, 1. 134Α, 41].

Σε νεοελληνική απόδοση: Δεν δίνουμε την εξουσία σ’ έναν άνθρωπο, αλλά στον λόγο (τη λογική), επειδή οι άνθρωποι ασκούν την εξουσία για τον εαυτό τους και γίνονται τύραννοι. Ο αληθινός άρχων είναι φρουρός του δικαίου, οπότε είναι και φρουρός της ισότητας» (Μάριος Πλωρίτης, Έρως ελευθερίας και δημοκρατίας, εκδ. Καστανιώτη, Β΄ έκδοση, Αθήνα 1993, σελ. 341, αρ. αποσπ. 845).

6. «Τρία δέ τινα χρή ἔχειν τούς μέλλοντας ἄρξειν τάς κυρίας ἀρχάς, πρῶτον μέν φιλίαν πρός τήν καθεστῶσαν πολιτείαν, ἔπειτα δύναμιν μεγίστην τῶν ἔργων τῆς ἀρχῆς, τρίτον δ’ἀρετήν καί δικαιοσύνην ἐν ἑκάστῃ πολιτείᾳ τήν πρός τήν πολιτείαν» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Ε, 7, 1.309Α, 32).

Σε νεοελληνική απόδοση: Τρία προσόντα πρέπει να έχουν όσοι πρόκειται να καταλάβουν την ανώτατη εξουσία: πρώτο την αγάπη στο πολίτευμα που ισχύει, έπειτα την πιο μεγάλη ικανότητα στην εκτέλεση των έργων του αξιώματός τους, και τρίτο αρετή και δικαιοσύνη ανάλογες προς κάθε πολίτευμα (Β. Μοσκόβης, Καρατζάς, 1989).

ΚΑΛΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ

7. «Τό ἐν ἀρχῇ γινόμενον κακόν γνῶναι οὐ τοῦ τυχόντος ἀλλά τοῦ πολιτικοῦ ἀνδρός» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Ε, 7, 1.308Α, 34).

Σε νεοελληνική απόδοση: Γνώρισμα, όχι του τυχαίου ανθρώπου, αλλά του καλού πολιτικού είναι να αντιλαμβάνεται το κακό μόλις πρωτοφανερωθεί (Β. Μοσκόβης, Καρατζάς, 1989).

ΤΟ ΗΘΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΟΝΤΑ

8. «Δεῖ τόν ἀγαθόν ἄρχοντα παυόμενον τῆς ἀρχῆς μή πλουσιώτερον, ἀλλ’ἐνδοξότερον γεγονέναι» [Στοβαίος, Ανθολόγιον, ΜΣΤ΄, 23, Βίων, βουκολικός ποιητής από Σμύρνη (τέλη β΄ με αρχές α΄αι.)].

Σε νεοελληνική απόδοση: Ο αγαθός άρχων, όταν αποχωρεί από την εξουσία, πρέπει να έχει γίνει όχι πλουσιότερος, αλλά ενδοξότερος (Χρ. Θεοδωράτος, Γεωργιάδης).

9. «Οὐ μόνον ἀρχή ἄνδρα δείκνυσι, ἀλλά καί ἀρχήν ἀνήρ» (Πλούταρχος, Πολιτικά Παραγγέλματα, 811Β).

Σε νεοελληνική απόδοση: Όχι μόνο η αρχή αναδείχνει τον άντρα, αλλά και ο άντρας στην αρχή.

10. «Ἀρχή ἄνδρα δείκνυσι» (Πιττακού. Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, Α, 4, 77).

Σε νεοελληνική απόδοση: Η εξουσία δείχνει ο άντρας τι αξίζει.

11. «(Εὐδαίμων ὁ ἄρχων) εἰ τούς ὑπηκόους παρασκευάσειε φοβεῖσθαι μή αὐτόν ἀλλ’ ὑπέρ αὐτοῦ» (Πλούταρχος, Επτά σοφών συμπόσιον, 152Β).

Σε νεοελληνική απόδοση: Ευτυχισμένος ο άρχων που κάνει τους υπηκόους του όχι να τον φοβούνται, αλλά να φοβούνται μην πάθει τίποτα.

12. «Ἄρχεσθαι μαθών, ἄρχειν ἐπιστήσῃ» [DIELS H. – KRANZ W., Die Fragmente der Vorsokratiker, 1903, 1961 (3 τόμοι), Ι, σελ. 63, β΄, 10].

Σε νεοελληνική απόδοση: Μάθε να άρχεσαι, για να ξέρεις να άρχεις.

ΤΟ ΗΘΟΣ ΤΩΝ ΑΡΧΟΝΤΩΝ ΕΠΗΡΕΑΖΕΙ ΤΟΥΣ ΠΟΛΙΤΕΣ

13. «Τό τῆς πόλεως ὅλης ἦθος ὁμοιοῦται τοῖς ἄρχουσιν» [Ισοκράτης, Προς Νικοκλέα 31, Στοβαίος 4, 7, 37. Πρβλ. Ξενοφώντα (589) και Σοφία Σειράχ (1.431)].

Σε νεοελληνική απόδοση: Το ήθος όλων των πολιτών γίνεται όμοιο με το ήθος των αρχόντων τους.

14. «Ὁποῖοί τινες, ἄν οἱ προστάται ὦσι, τοιοῦτοι καί οἱ ὑπ’ αὐτούς ὡς ἐπί τό πολύ γίγνονται» (Ξενοφών, Κύρου Παιδεία, Η, η, 5. Πρβλ. Σοφία Σειράχ 10, 2).

Σε νεοελληνική απόδοση: Όποιοι είναι οι αρχηγοί, τέτοιοι συνήθως γίνονται και οι υπήκοοί τους.

15. «Τόν κρείττονα μέν ἄρχειν, τόν ἥττω δέ ἄρχεσθαι (…). Τό δέ μέγιστον ἀξίωμα (…) ἕπεσθαι μέν τόν ἀνεπιστήμονα κελεῦον, τόν δέ φρονοῦντα ἡγεῖσθαί τε καί ἄρχειν» [Πλάτων, Νόμοι, Γ, 690Β (Αθηναίος ξένος)].

Σε νεοελληνική απόδοση: Να υπάρχει ο ανώτερος και να άρχεται ο κατώτερος (…). Αλλά το πιο μεγάλο αξίωμα είναι εκείνο που διατάσσει να ακολουθεί ο αμαθής, να προηγείται δε και να άρχει ο κάτοχος σωφροσύνης.

16. «Τούτων [τῶν ἀσεβῶν λόγοις εἴτ’ ἔργοις] τό μέν εἰρωνικόν οὐχ ἑνός οὐδέ δυοῖν ἄξια θανάτου ἁμαρτάνον, τό δέ νουθετήσως ἅμα καί δεσμών δεόμενον» [Πλάτων, Νόμοι, Ι, 908D (και 910C)].

Σε νεοελληνική απόδοση: Απ’ αυτούς [(που ασεβούν κατά των θεών της πολιτείας με λόγια ή με έργα), το ένα είδος, το ειρωνικό (το υποκριτικό, που ασεβεί, ενώ καμώνεται ευσέβεια], δεν φτάνουν ούτε ένας ούτε δύο θάνατοι, για να πληρώσει τα εγκλήματά του. Το άλλο χρειάζεται μαζί με τις συμβουλές και φυλάκιση (Β. Μοσκόβης, Χ. Καρατζάς, 1998).

17. «Ἐρωτηθείς τί μάλιστα μάθημα ἐν Σπάρτῃ ἀσκεῖται, “τό γινώσκειν”, εἶπεν, “ἄρχειν τε καί ἄρχεσθαι”» (Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά, Άγιδος και Αρχιδάμου, 2).

Σε νεοελληνική απόδοση: Όταν τον ρώτησαν σε ποιο μάθημα ασκούνται προπάντων οι Σπαρτιάτες, απάντησε: «Στο να άρχουν και να άρχονται».

18. «Πολίτου δοκεῖ που ἡ ἀρετή εἶναι τό δύνασθαι, καί ἄρχειν καί ἄρχεσθαι καλῶς» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 2, 1. 277Α, 26).

Σε νεοελληνική απόδοση: Η αρετή ενός δοκιμασμένου πολίτη συνίσταται στο να είναι εξίσου καλός και ως άρχοντας και ως υπήκοος.

19. «Οὐκ ἔστιν εὖ ἆρξαι μή ἀρχθέντα» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 2, 1. 277Β, 13), και, «Τόν μέλλοντα καλῶς ἄρχειν, ἀρχθῆναι φασι δεῖν πρῶτον» (Αριστοτέλης, Πολιτικά 1333 α).

Σε νεοελληνική απόδοση: Δεν είναι δυνατό να γίνει κάποιος καλός κυβερνήτης, αν προηγουμένως δε μάθει να είναι καλός υπήκοος.

20. «Ἄν δέ δι’ἀπάτης ἄρξῃ τις ἤ βίας, ἤδη δοκεῖ τοῦτο εἶναι τυραννίς… Ἡ τυραννίς (…) βλαβερωτάτη τοῖς ἀρχομένοις ἐστίν» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Ε, 8, 1. 313Α, 10 και Ε, 8, 1. 310Β, 3).

Σε νεοελληνική απόδοση: Αν κάποιος με απάτη ή βία καταλάβει την εξουσία, όλοι παραδέχονται, ότι πρόκειται για τυραννίδα… Η τυραννίδα (…) είναι πάρα πολύ βλαβερή στους υπηκόους της.

21. «Τῷ ὄντι ἀληθινός ἄρχων οὐ πέφυκε τῷ αὑτῷ συμφέρον σκοπεῖσθαι, ἀλλά τό τῷ ἀρχομένῳ» (Πλάτων, Πολιτεία, 347D).

Σε νεοελληνική απόδοση: Ο πραγματικός άρχοντας δεν είναι φτιαγμένος από τη φύση ν’αποβλέπει στο δικό του συμφέρον, αλλά στο συμφέρον των πολιτών (Χαράλ. Μπαρακλή, Γνωμικά και παροιμίες, εκδ. Εστίας, Ζ΄ έκδοση, Αθήνα 1994, σελ. 108, αρ. αποσπ. 623).

22. «Αἱρεῖσθαι δεῖ τόν ἀρχόμενον πολιτείας ἡγεμόνα μή ἁπλῶς τόν ἔνδοξον καί δυνατόν, ἀλλά καί τόν δι’ἀρετήν τοιοῦτον» (Πλούταρχος, Πολιτικά παραγγέλματα, 806C ).

Σε νεοελληνική απόδοση: Πρέπει να εκλέγεται αρχηγός της πολιτείας ο πολιτικός που δεν είναι μόνο ένδοξος και δυνατός, αλλά και που τα έχει κερδίσει αυτά με την αρετή του (Μάριος Πλωρίτης, ό.π., σελ. 443, αρ. αποσπ. 1112).

23. «Ἐκ τῶν κοινῶν ἐπιμελειῶν ἀπαλλάττου μή πλουσιώτερος ἀλλ’ ἐνδοξότερος˙ πολλῶν γάρ χρημάτων κρείττων ὁ παρά τοῦ πλήθους ἔπαινος» (Ισοκράτης, Προς Δημόνικον, 37).

Σε νεοελληνική απόδοση: Από τα δημόσια αξιώματα να φεύγεις όχι πιο πλούσιος αλλά πιο τιμημένος˙ επειδή καλύτερος απ’ τα πλούτη είναι του λαού ο έπαινος.

24. «Τούς μέν γάρ ἄρχοντας ἔφασκον οὐ μόνον ἐπιστήμονας, ἀλλά καί φιλανθρώπους δεῖν εἶναι» (Αριστόξενος, Στοβαίου Ανθολόγιον, ΜΓ΄, 49).

Σε νεοελληνική απόδοση: Οι άρχοντες (πίστευαν οι Πυθαγόρειοι), δεν πρέπει μόνο να έχουν γνώσεις, αλλά να είναι και φιλάνθρωποι.

Β΄. Ο ΑΡΧΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΧΕΙΝ

κατά τους Αρχαίους Έλληνες και Λατίνους Συγγραφείς

1. «Τό ἄρχειν ἥδιστον» (Αριστοτέλης, Ρητορική, Α, 11, 1. 371Β, 26).

Σε νεοελληνική απόδοση: Η εξουσία είναι από τα πιο ευχάριστα πράγματα.

2. «Εἷς φρονῶν μυρίων μή φρονούντων κρείττων ἐστιν, καί τοῦτον ἄρχειν δεῖ, τούς δ’ ἄρχεσθαι, καί πλέον ἔχειν τόν ἄρχοντα τῶν ἀρχομένων» (Πλάτων, Γοργίας, 490Α).

Σε νεοελληνική απόδοση: Ένας φρόνιμος είναι ανώτερος από μύριους άφρονες, κι αυτός πρέπει να άρχει, κι εκείνοι να άρχονται, και ο άρχων πρέπει να υπερέχει απ’τους αρχομένους (Μάριος Πλωρίτης, ό.π., σελ. 259, αρ. αποσπ. 629).

3. «Τῶν ἀρχόντων μέν γάρ ἔργον ἐστί τούς ἀρχομένους ταῖς αὑτῶν ἐπιμελείαις ποιεῖν εὐδαιμονεστέρους» (Ισοκράτης, περί Ειρήνης, 91).

Σε νεοελληνική απόδοση: Το καθήκον των αρχόντων είναι να κάνουν με τις φροντίδες τους πιο ευτυχείς τους πολίτες.

4. «Τά μικρά φαίνεται μεγάλα τῶν ἁμαρτημάτων ἐν ἡγεμονικοῖς καί πολιτικοῖς ὁρώμενα βίοις διά δόξαν, ἥν οἱ πολλοί περί ἀρχῆς καί πολιτείας ἔχουσιν, ὡς πράγματος μεγάλου καί καθαρεύειν ἀξίου πάσης ἀτοπίας και πλημμελείας» (Πλούταρχος, Πολιτικά παραγγέλματα, 800Ε).

Σε νεοελληνική απόδοση: Τα μικρά παραπτώματα των ηγεμόνων και των πολιτικών φαίνονται μεγάλα, επειδή οι πολλοί πιστεύουν πως η εξουσία και η πολιτική είναι λειτούργημα μέγα και πρέπει να μη μολύνεται με την παραμικρή ατοπία και πλημμέλεια (Μάριος Πλωρίτης, ό.π., σσ. 441-443, αρ. αποσπ. 1109).

5. «Οὔτε χρημάτων ἕνεκα ἐθέλουσιν ἄρχειν οἱ ἀγαθοί οὔτε τιμῆς˙ οὔτε γάρ φανερῶς πραττόμενοι τῆς ἀρχῆς ἕνεκα μισθόν μισθωτοί βούλονται κεκλῆσθαι, οὔτε λάθρᾳ αὐτοί ἐκ τῆς ἀρχῆς λαμβάνοντες κλέπται, οὐδ’ αὖ τιμῆς ἕνεκα˙ οὐ γάρ εἰσι φιλότιμοι» (Πλάτων, Πολιτεία, Α, 347Β).

Σε νεοελληνική απόδοση: Οι άριστοι δεν επιζητούν την τιμή της εξουσίας, ούτε τη θέλουν, για να ωφεληθούν χρήματα από αυτήν˙ γιατί δεν επιθυμούν ούτε φανερά να παίρνουν μισθό και να τους λένε μισθωτούς, ούτε κρυφά να σφετερίζονται τα δημόσια και να λέγονται κλέφτες˙ ούτε πάλι την επιζητούν για την τιμή, επειδή δεν είναι φιλόδοξοι (Ι. Ν. Γρυπάρης, Ζαχαρόπουλος, 1954).

ΜΑΤΑΙΟΔΟΞΙΑ – ΦΙΛΟΠΡΩΤΙΑ

6. «Πρῶτον ὑποκείσθω πολιτείᾳ καθάπερ ἔδαφος βέβαιον καί ἰσχυρόν ἡ προαίρεσις ἀρχήν ἔχουσα κρίσιν καί λόγον, ἀλλά μή πτοίαν ὑπό δόξης κενῆς ἤ φιλονικείας τινός ἤ πράξεων ἑτέρων ἀπορίας (…) Οὔτε καί ἐπί χρηματισμῷ προσιτέον τοῖς κοινοῖς, ὡς οἱ (…) ἐπί τό “χρυσοῦν θέρος”, τό βῆμα μετά παιδιᾶς οὕτως ὀνομάζοντες…» (Πλούταρχος, Πολιτικά παραγγέλματα, 798C-E).

Σε νεοελληνική απόδοση: Πρώτη προϋπόθεση, που αποτελεί θεμέλιο σίγουρο και δυνατό για την πολιτική δράση, είναι η πρόθεση που πηγάζει από σωστή κρίση και λογική, και όχι από πάθος ματαιοδοξίας ή φιλοπρωτίας ή από έλλειψη άλλων απασχολήσεων (…) Ούτε και για να χρηματισθεί [πρέπει να πολιτεύεται κανείς], όπως εκείνοι που ονομάζουν το βήμα, αστειευόμενοι, «χρυσό θερισμό»… (Μάριος Πλωρίτης, ό.π., σελ. 441, αρ. αποσπ. 1104).

Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΕΡΓΑΖΕΤΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ

7. «Δοκεῖ δέ καί ὁ κατ’ἀλήθειαν πολιτικός περί ταύτην (τήν εὐδαιμονίαν) μάλιστα πεπονῆσθαι˙ βούλεται γάρ τούς πολίτας ἀγαθούς ποιεῖν καί τῶν νόμων ὑπηκόους» (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, Α, 13, 1. 102Α, 9).

Σε νεοελληνική απόδοση: Φαίνεται πως και ο αληθινός πολιτικός ασχολείται προπάντων μ’αυτήν (την ευδαιμονία). Επειδή θέλει να κάνει τους πολίτες ενάρετους και υπάκοους στους νόμους (Μάριος Πλωρίτης, ό.π., σελ. 339, αρ. αποσπ. 839).

O ΣΥΝΕΤΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ

8. «Δημοσθένης θεασάμενος τινά δημαγωγόν ἀφυῆ μέγα βοῶντα, ἔφη, “ἀλλ’οὐ τό μέγα εὖ ἐστι, τό δέ εὖ μέγα”» (Δημοσθένης, Στοβαίου Ανθολόγιον, Β, 22).

Σε νεοελληνική απόδοση: Ο Δημοσθένης βλέποντας κάποιον ανόητο πολιτικό ηγέτη να κραυγάζει μεγαλοφώνως, είπε: «Το μεγάλο δεν είναι καλό˙ το καλό είναι μεγάλο» (Χρ. Θεοδωράτος, Γεωργιάδης).

ΑΝΑΞΙΟΤΗΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ

9.α) «Οὐδείς οὐδέν ὑγιές (…) περί τά τῶν πόλεων πράττει» (Πλάτων, Πολιτεία, ΣΤ΄, 496C. Πρβλ. Γοργίας, 517Α, ειδικά για την Αθήνα).

β) «Οὐδένα ἡμεῖς ἴσμεν ἄνδρα ἀγαθόν γεγονότα τά πολιτικά ἐν τῇδε τῇ πόλει» (Γοργίας, 517Α).

Σε νεοελληνική απόδοση: α) Κανείς δεν υπάρχει που να κάνει τίποτα το σωστό και λογικό στην πολιτική. β) Εμείς δεν γνωρίζουμε κανέναν που να έχει σταθεί άξιος πολιτικός σ’ αυτή την πόλη.

ΑΞΙΟΣ ΟΙΑΚΟΣΤΡΟΦΟΣ

10. «Ἐρέτην χρῆναι, πρῶτα γενέσθαι πρίν πηδαλίοις ἐπιχειρεῖν,/κᾆτ’ ἐντεῦθεν πρωρατεῦσαι καί τούς ἀνέμους διαθρῆσαι,/κᾆτα κυβερνᾶν αὐτόν ἑαυτῷ» [Αριστοφάνης, Ιππής, 542 (Χορός)].

Σε νεοελληνική απόδοση: Το σωστό είναι ν’ αρχίσεις (ο πολιτικός) από κουπολάτης, πριν πιάσεις στο χέρι σου το τιμόνι,/ κατόπι να πιλοτάρεις και να βιγλίσεις τους ανέμους, /και μόνο ύστερ’ απ’ όλα αυτά να γίνεις καπετάνιος στο καράβι σου (Ηλ. Σπυρόπουλος, Γρηγόρης, 1987).

Η ΑΣΥΔΟΣΙΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΑΓΡΙΕΥΕΙ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ

11. «Οὐδέν ἀνθρώπου θηρίον ἐστίν ἀγριώτερον ἐξουσίαν πάθει προσλαβόντος» (Πλούταρχος, Κικέρων, 46).

Σε νεοελληνική απόδοση: Δεν υπάρχει θηρίο πιο άγριο απ’τον άνθρωπο, όταν κυριευτεί απ’το πάθος της εξουσίας.

Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΝΑ ΕΡΓΑΖΕΤΑΙ ΓΙΑ ΕΥΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

12. «Ὁ πολιτικός ἀριστοτέχνης τίς ὤν, κατά Πίνδαρον, καί δημιουργός εὐνομίας καί δίκης» (Πλούταρχος, Πολιτικά παραγγέλματα, 807C).

Σε νεοελληνική απόδοση: Ο πολιτικός, κατά τον Πίνδαρο, είναι αριστοτέχνης και δημιουργός ευνομίας και δικαιοσύνης.

13. «Κάκιστον ἔλεγε τόν ἄρχοντα εἶναι τόν ἄρχειν ἑαυτοῦ μή δυνάμενον» (Κάτων, Στοβαίου Ανθολόγιον, ΜΣτ΄, 78).

Σε νεοελληνική απόδοση: Όποιος δεν μπορεί να κυβερνήσει τον εαυτό του, έλεγε ο Κάτων, είναι κάκιστος άρχων (Χρ. Θεοδωράτος, Γεωργιάδης).

14. «Μάθε νά ἄρχεσαι, γιά νά ξέρεις νά ἄρχεις» (Πλούταρχος, Σόλων β΄, 10).

15. «Βασιλεῖς δέ καί ἄρχοντας οὐ τούς τά σκῆπτρα ἔχοντας ἔφη εἶναι, οὐδέ τούς ὑπό τῶν τυχόντων αἱρεθέντας, οὐδέ τούς κλήρῳ λαχόντας, οὐδέ τούς βιασαμένους, οὐδέ τούς ἐξαπατήσαντας, ἀλλά τούς ἐπισταμένους ἄρχειν» (Ξενοφών, Απομνημονεύματα, Γ, 9, 10).

Σε νεοελληνική απόδοση: Βασιλείς και άρχοντες, είπε (ο Σωκράτης), είναι όχι όσοι κρατάνε τα σκήπτρα, ούτε όσοι έχουν εκλεγεί από τους τυχαίους, ούτε όσοι κληρώθηκαν, ούτε όσοι πήραν την εξουσία με τη βία, ούτε όσοι εξαπάτησαν, αλλά εκείνοι που ξέρουν να άρχουν.

16. «Εἰς ἀρχήν κατασταθείς, μηδενί χρῶ πονηρῷ πρός τάς διοικήσεως˙ ὧν γάρ ἄν ἐκεῖνος ἁμάρτῃ, σοί τάς αἰτίας ἀναθήσουσιν» (Ισοκράτης, Προς Δημόνικον, 37).

Σε νεοελληνική απόδοση: Αν πάρεις εξουσία, μη χρησιμοποιήσεις κανέναν φαύλο στη διοίκηση˙ επειδή για τα δικά του αδικήματα, εσένα θα κατηγορήσουν.

Γ΄. ΓΝΩΜΕΣ ΡΩΜΑΙΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

για τον ηγεμόνα/κυβερνήτη

1. «Principis est virtus maxima nosse suos» [Μαρτιάλης (MARCUS VALERIUS MARTIALIS), Σατιρικός ποιητής από την Βιλβιλίδα της Ισπανίας (40-102 μ.Χ.), Epigrammata, VIII, 15, 8)].

Σε ελληνική μετάφραση: Η μεγαλύτερη αρετή ενός ηγεμόνα είναι να γνωρίζει το λαό του.

2. «Tu, mihi qui imperitas, alii servis miser atque duceris ut nervis alieuis mobile lignum» [ΟΡΑΤΙΟΣ (QUINTUS HORATIUS FLACCUS), Λυρικός ποιητής από την Βενουσία της Κ. Ιταλίας (65-8), Saturae (Σάτιρες) (Σύμμεικτα), ΙΙ, 7, 81].

Σε ελληνική μετάφραση: Εσύ που με κυβερνάς, είσαι άθλιος σκλάβος ενός άλλου αφέντη και σαλεύεις σαν ξύλινο νευρόσπαστο από σύρματα που άλλοι κουνάνε.

3. «Ubi solitudinem faciunt, pacem appellant» [ΤΑΚΙΤΟΣ (GAIUS CORNELIUS TACITUS), Ιστορικός (55;-117/120; μ.Χ.), Agricola (Αγρικόλας), (98), 30].

Σε ελληνική μετάφραση: Ερημώνουν τα πάντα, κι αυτό το ονομάζουν ειρήνη. Σήμερα, πολιτικά, διαλύονται τα πάντα, φτωχαίνουν και υποφέρουν οι άνθρωποι, και οι κυβερνώντες μιλάνε («το ονομάζουν») για πρόοδο, επιτυχία, βελτίωση των πραγμάτων και ανάπτυξη!

Δ΄. ΑΠΟ ΤΗ ΣΟΦΙΑ ΑΛΛΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΛΑΩΝ

για τους άρχοντες

1. «Ο λαός πεινάει, γιατί αυτοί που κατέχουν την εξουσία, του παίρνουν με τους φόρους ό,τι έχει και δεν έχει. Ο λαός επαναστατεί, γιατί αυτοί που κατέχουν την εξουσία, του κάνουν τη ζωή δύσκολη.

Το λαό δεν τον απασχολούν σοβαρά τα προβλήματα της Ύπαρξης, γιατί αυτοί που κατέχουν την εξουσία, τον κάνουν να έχει μόνο υλικές επιδιώξεις. Και έτσι δεν έχει τίποτε στη ζωή του που να τον ωφελεί.

Μόνο όταν υπάρχει και πνευματική ανάπτυξη η ζωή αποκτά την πραγματική της αξία». [ΛΑΟ ΤΣΕ, σοφός (γύρω στο 600 π.Χ.;), παρότι η ίδια η ύπαρξη τού Λάο Τσέ είναι αμφίβολη. Από το «Βιβλίο του Τάο» (Τάο Τε Τσίγκ) που συγκεντρώνει τη βιοτική σοφία των Κινέζων, απόδοση στα ελληνικά Δημ. Πατίλιας, 1985, 75].

Scroll to Top